Bændablaðið - 17.12.2020, Síða 54

Bændablaðið | Fimmtudagur 17. desember 202054
BÆKUR& MENNING
Sláturfélagið Örlygur – þættir
úr sögu samvinnufélags
er heiti nýrrar bókar eftir
Sigurjón Bjarnason. Bókina
tileinkar höfundur minningu
ömmu sinnar og afa, Ólafíu
Magnúsdóttur og Sigurbjörns
Guðjónssonar. Útgefandi er
Snotrta ehf., en Leturprent
annaðist prentun bókarinnar.
Í vesturhluta Rauðasands­
hrepps starfaði lítið kaupfélag,
Sláturfélagið Örlygur, á miðhluta
síðustu aldar. Það hóf starfsemi
á kreppuárunum en sjálfstæðri
starfsemi lauk árið 1983.
Í bókinni koma fram merkilegar
heimildir úr byggðasögunni á
sunnanverðum Vestfjörðum um
miðbik síðustu aldar og fylgir
þeirri umfjöllun fjöldi merkilegra
ljósmynda.
Dreifbýli átti undir
högg að sækja
Í aðfaraorðum bókarinnar segir höf­
undur m.a.:
„Við erum stödd þar sem Ísland
teygir sig lengst í vestur. Það fækkar
í sveitum og atvinnubylting breytir
högum fólks. Þeir sem áður stunduðu
að miklu leyti sjálfsþurftarbúskap
til sjós og lands urðu nú að fylgja
straumnum, enda bauð nýi tíminn
upp á lífsgæði og afkomu sem ekki
hafði áður þekkst. Tækifærin voru í
þéttbýli. Dreifbýli átti undir högg að
sækja. En nokkrir sátu sem fastast og
þó sjósókn væri liðin tíð var landið
gjöfult og verkmenning í betra lagi.
Markmiðið var að skila arfi kynslóð­
anna til þeirrar næstu í betra ástandi
en hann var þegar við var tekið.
Sláturfélagið Örlygur var eitt af
þeim tækjum sem stofnað var til svo
að lífið í dreifbýlinu gæti orðið bæri­
legra. Þangað beindu menn viðskipt­
um sínum í, bæði við sölu afurða og
innkaup nauðsynjavöru. Slík félags­
stofnun var nauðsynleg hagræðing til
að tryggja byggð á þessum slóðum
sem má nefna útkjálka.
Til að setja málið í samhengi er
í riti þessu vikið að forsögunni og
samvinnufélagsforminu sem um
árabil var talin farsælasta leið til þess
að efla atvinnu­ og menningarlíf í
dreifðum byggðum. Þá er í viðauka
teknar upp nokkrar greinar sem rit­
aðar voru af samtímamönnum og
lýsa vel andrúmsloftinu sem ríkti á
velmektarárum samvinnuhreyfingar­
innará Íslandi.
Allnokkuð er síðan Samband
íslenskra samvinnufélaga lagði niður
starfsemi sína og ennþá hefur enginn
sagnfræðingur lagt í þá vinnu að gera
grein fyrir sögu þessarra öflugu sam­
taka, sem á tímabili settu mark sitt
á allt atvinnulíf utan höfuðborgar­
svæðisins, en urðu „undir lokin að
sjálfstæðu viðskiptalegu skrímsli
sem varð sjálfu sér að fjörtjóni“,
svo vitnað sé beint til orða Valdimars
Össurarsonar í ágætum kafla hans í
bókinni.
Sláturfélagið Örlygur var örlítill
angi af þessu mikla veldi og naut
stuðnings þess á mörgum sviðum.
Það breytti ekki því að starf S.Ö.
snerist fyrst og síðast um hag heima­
fólks í þeim hluta Rauðasandshrepps
sem nær lengst í vestur.
Þrátt fyrir mikinn þrýsting
nágranna og heildarsamtaka sáu
félagsmenn Örlygs sér aldrei hag
í því að sameinast öðrum samb­
ærilegum félögum í nágranna­
byggðum. Réðu þar miklu langar
flutningsvegalengdir og þokka­
leg fjárhagsstaða, þó að einingin
væri aldrei stór. Endalokin urðu
þó samruni við Kaupfélag Vestur­
Barðastrandasýslu, enda sýndust þá
önnur sund lokuð.“
Í Útvíkum, Örlygshöfn og
nálægum bæjum
Félagssvæðið markaðist af Útvíkum,
Örlygshöfn og nálægum bæjum og
félagið naut þess að þarna áttu heima
bændur, sem sáu hag sinn í að beita
samtakamættinum um leið og þeir
hugsuðu sjálfstætt hver um sig.
Félagið starfaði af allmiklum
krafti mest allan tímann og fyrir utan
smæð sína gæti það talist góður sam­
nefnari fyrir venjulegt kaupfélag, en
þau settu mark sitt á atvinnulíf lands­
manna á þessum árum, einkum utan
höfuðborgarsvæðisins.
Til þessa hefur fátt eitt komið út
um sögu samvinnuhreyfingarinnar á
Íslandi þó að einstök félög hafi feng­
ið skráð sögu sína á bók. Nýjast og
merkast má telja fjögurra binda verk
Guðjóns Friðrikssonar, „Samvinna
á Suðurlandi“. Stórveldið Samband
íslenskra samvinnufélaga liggur hins
vegar enn óbætt hjá garði, og hlýtur
það að verða verkefni sagnfræðinga
að gefa því gaum þó síðar verði.
Sláturfélagið Örlygur nýtur þess
að frumheimildir hafa varðveist
nokkuð vel og byggir bókin því að
talsverðu leyti á samtímaheimild­
um, en einnig á góðu minni manna
sem enn lifa og störfuðu á vegum
þess.
Í fyrstu snerist barátta forystu­
manna Örlygs um að fá inngöngu
í S.Í.S., sem tókst ekki fyrr en árið
1944. Síðar kom að því að endurnýja
þurfti sláturhúsið. Það tókst þrátt
fyrir andstöðu flestra eða allra í
„kerfinu“ og mátti sigurinn þakka
þrautseigju félagsmanna, stjórn­
kænsku oddvitans og síðast en ekki
síst elju þeirra sem undirbjuggu og
stjórnuðu verkinu. Þar var ekkert
gefið eftir fyrr en í fulla hnefana.
Líka var fjárhagur félagsins tiltölu­
lega sterkur þrátt fyrir fámennið.
Þeim fækkar óðum sem muna
„Gjögrabúð“ í Örlygshöfn og lífið
í kringum slátrun á Gjögrum. Bókin
er því góð upprifjun fyrir þá sem enn
muna þá tíma, en jafnframt gluggi
inn í fortíðina fyrir þá sem yngri
eru en vilja forvitnast um fortíðina
í þessari afskekktu sveit þar sem
fólksfækkunin lagði loksins dauða
hönd yfir allt félagslíf fyrir lok síð­
ustu aldar.
Útgáfa bókarinnar hefur notið
góðs stuðnings Sögufélags Barða­
strandarsýslu, Vesturbyggðar og
Odda á Patreksfirði auk nokkurra
einstaklinga sem stutt hafa verk­
efnið með fjárframlagi eða mik­
ilvægri aðstoð við heimilda­ og
myndaleit.
Bókin er gefin út í takmörkuðu
upplagi og mun ekki verða fáanleg
í búðum en hægt er að panta hana í
netfang sigurjon@bokstafur.is.
/HKr.
Samvinnufélag í hálfri sveit
Á rið1931 hinn 20. apríl voru mættir á fund í Kollsvík Sigurbjörn
Guðjónsson í Hænuvík
sem fundarboðandi, flestir
búendur í Kollsvík og Hafliði
Halldórsson á Hvallátrum.
Verkefni fundarins var að
ræða og leita undirtekta
manna um byggingu
sláturhúss á Gjögrum.
Sögusvið bókarinnar.
Fundarstaður stofnfundar félagsins 1931. Íbúðarhúsið í Kollsvík var byggt
1924 samkvæmt fasteignamati. Eigandi myndar / Ljósmyndasafn Vestur-Barðastrandarsýslu.
Eftir sauðfjárslátrun var tekið til við nautaslátrun. Hér sjást Valur í Kvígindisdal
og Ingvar í Kollsvík með vænan bola á milli sín.
Mynd / (líklega) Ólafur Kr.Sveinsson
Kristinn Ólafsson í Hænuvík (Kitti póstur) var ómissandi við að sundra
innyflum.
Helgi Árnason frá Neðri-Tungu við
innanúrtöku.
Mynd / Guðmundur Friðgeirsson
Sláturhúsið hálfbyggt og gamla húsið í notkun sem gæruskúr o.fl. Garnaskúr-
inn í kverkinni nær, en undir hann rann lækurinn. Báturinn til hægri hét
Reynir og var í eigu Marinós og Halldórs (Dóra) í Efri-Tungu. (Heimild: Guðjón
Bjarnason.) Mynd / Hannes Pálsson
LÍF& STARF