Víðförli - 15.02.1990, Blaðsíða 20

næst eru plöntur skapaðar, himin-
tungl, dýr og Maðurinn (karl og
kona).
Vatnið gegnir meginhlutverki í
báðum sögunum. Það hafði tvær
náttúrur. Annars vegar var það lífið
sjálft, því ekkert líf þrífst án vatns í
heitum löndum, en sé því veitt yfir
löndin (t.d. í Jórdandalnum) breytist
eyðimörk í hitabeltisskóg og frjó-
samar lendur. Önnur náttúra þess er
sú að tortíma öllu lífi. Frumhafið er
því kaos, óskapnaðurinn, sem öllu
eyðir, eins og kjarnorkusprengjan nú
á dögum. Þetta tvöfalda viðhorf til
vatnsins er ekki upprunnið í Palest-
ínu heldur í Mesopótamíu, en þetta
tákngildi vatnsins/frumhafsins varð
að frumeiningu í lífsskoðun Hebre-
ans vegna minnanna í sögnum og
fornsögnum menningarsvæðisins
alls.
Baráttan milli ljóss og myrkurs,
sköpunar og óskapnaðar er frum
þáttur í lífsskoðun Gamla testa-
mentisins. Meira að segja eru lögin
tæki til þess að viðhalda sköpun
gegn óskapnaði. Og þessi andstæða
er tjáð með ýmsu móti í spámanna-
bókunum, Psaltaranum, Job og víð-
ar.
B. Dýpri merking sköpunarsagn-
anna tveggja. Ljóst er að sköpunar-
sögurnar greina frá grundvallarvið-
horfum, þótt ólík séu í hinum tveim-
ur sögum. En hver er dýpri merking
þessara sagna?
Ég álít að hin túlkunarfræðilega
(hermeneutíska) merking komi fram
í því að þessar sögur eru báðar varð-
veittar, þótt ólíkar séu (og virðast
stangast á í fljótu bragði). Að hætti
austurlenskrar frásagnarlistar eru
ólíkir þættir látnir halda sér, enda
auka þeir á litadýrðina og fjölbreyti-
leika frásagnarinnar. Mismunur
slíkra ólíkra þátta stangast oft á við
rökhyggju nútímamannsins en vitn-
ar um eðlislæg listræn tök frásagnar-
manna fornaldar. Sögurnar eru báð-
ar settar fremst í mikið sagnaverk,
Genesis eða 1. Mósebók, og það verk
er fremst sagnabálksins sem greinir
frá sögu Hebreanna sjálfra fram til
landnáms í Kanaans landi. Þær eru
settar fremst til þess að sagan sé rak-
in allt frá upphafi veraldar, saga alls
heimsins, en siðan þrengist sviðið og
saga hebresku ættfeðranna einna
rakin.
En hver er ástæða þess? — Sagt er
um skáksnillinginn Capablanca, að
þegar aðrir hættu að spyrja spurn-
inga, hafi hann byrjað að spyrja.
Eins verðum við að reyna að þrengja
okkur aftur fyrir þessa spurningu og
svarið við henni, og ef ekki vill ann-
að betra til, að geta okkur til um
svarið. Með því að segja sögu höfuð-
feðra, og með því að segja frumsög-
una þar á undan og sköpunarsöguna
allra fyrst hafa hinir hebresku sagna-
meistarar viljað gefa eitthvað til
kynna um merkingu sögunnar. En
merking sögunnar var ekki það sem
þeir leituðust við að tjá, því að sagan
var ekki annað en frásögn (narratio)
af mannlífinu. Það er merking
mannlífsins sem þeir vilja tjá.
Og hver er svo merking mannlífs-
ins samkvæmt þessum fyrstu frásög-
um, í frumsögunni? Ef við göngum
út frá efni sagnanna sjálfra og
gleymum ekki „staðsetningu“
þeirra, komum við auga á að þær
fjalla um samband. Samband
bræðra (Kains og Abels) er efni
þeirra, samband manna og laga
(Flóðið mikla), samband þjóða
(Babel). En fyrst og fremst er það
samband manns og Guðs sem sög-
urnar fjalla allar um. Og það á einn-
ig við um framhaldið, patríarkasög-
urnar.
Mér hefur alltaf virst, þegar ég les
fyrri sköpunarsöguna vandlega á
hebresku og greini hana, og, að
greiningu lokinni, fjarlægist hana til
að sjá betur, eins og á málverkasýn-
ingu, þegar maður gengur aftur á
bak til þess að sjá myndina úr ofur-
lítilli fjarlægð, skynja heild hennar
og njóta hennar, — koma auga á
hugmynd hennar, — að þá komi í
ljós hver sú mynd er eiginlega sem
sagan bregður upp. Það er mynd af
lífríkinu. Heildarkerfi lífsins á jörð-
inni, þar sem hvað eina hefir sínu
hlutverki að gegna, hvað nærist á
öðru eða lifir í lífrænu samfélagi
hvert við annað, og Maðurinn innan
um þetta líf, en einnig hann í sam-
bandi, bæði við dýrin og jurtirnar,
en fyrst og fremst við guðdóminn,
þar sem honum er fengið hlutverk.
Hann á að gæta þess að tilgangur líf-
ríkisins verði ekki undir í átökum
þess við hin tortímandi öfl. Og að
lokum, í niðurlagi sögunnar, kemur
í ljós að samband hans við Guð er-
með sérstökum hætti. Hvern helgan
dag ber honum að tigna guðdóminn,
sem allt skapar og öllu gefur líf. Og
við skiljum það á myndinni sem sag-
an bregður upp, að þar sé tilgangur
lífs mannsins fólginn. En samt ekki
í innhverfri einangrun heldur í sam-
tengslum við allt sem lifir, allt skap-
að, alla skepnu.
Það eru þessi lífrænu tengsl sem
mér finnst vera „poengtan“ í sög-
unni, og raunar í sögunum báðum
þegar þær eru lesnar saman, hvor í
ljósi hinnar.
IV
Náttúruvísindi og guðfræði
Það er í þessum punkti sem ég vil
koma auga á samband guðfræðinn-
ar og náttúruvísindanna. Ég vil ekki
að þessu sinni taka upp til umræðu
það mál í heild sinni, til þess er það
of sérhæft og of umfangsmikið, en
það sem bent var á hér í upphafi og
hlýtur að vaka í vitund hvers hugs-
andi manns, samband trúar og vís-
inda, hvetur okkur til íhugunar og
ábyrgrar afstöðu. Því að tæknin
ræður ríkjum í lífi nútímans, og því
þarf að gæta þess að hún verði ekki
að nýjum trúarbrögðum tæknilegs
alræðis. En á því er mikil hætta.
Og þá er spurt: Er tæknin vond?
Er hún hættuleg öllu lífi?
Útrýmir hún tilfinningu, fegurð
og trú — og mannlegum samskipt-
um — eða getur hún, ef rétt er skilin
og mátulega og hæfilega notuð,
hjálpað manninum til betra lífs?
Svörin við þessum spurningum
fylla heilar bækur. En mestu máli
skiptir að átta sig á undirstöðunni.
Ég held hún sé fólgin í þessu: tæknin
er vélræn stjórnun (einnig í frumum
líkamans). Því er hún ein og sér án
þess sambands sem við nefnum per-
sónulegt og andlegt. Vísindamaður-
inn rannsakar tréð og greinir efna-
fræði þess og eðlisfræði, tæknimað-
urinn rannsakar notagildi þess fyrir
sögunarmylluna eða pappírsfram-
leiðsluna, en barnið talar við það
sem vin sinn. Það er þess háttar sam-
band sem sköpunarsögurnar og
Paradísarsagan draga fram í dags-
ljósið, samband manns og náttúru
og samband manns og manns.
Og rannsókn þessa sambands er
m.a. verkefni guðfræðinnar.
20 — VÍÐFÖRLI