Vinnan - 01.08.1998, Blaðsíða 19

Eru góðæri varasöm?
Góðæri! Fólk hefur meira fé
milli handanna, leyfir sér
meira, kaupir meira, - atvinna
hefur aukist og kaupmáttur
vaxið. Sumir telja sig algerlega
fara varhluta af góðærinu, aðrir
hafa áhyggjur af of miklu góð-
æri og vara við þenslu. Þannig
lýsti Seðlabankinn þvf yfir í
byrjun sumars að hagkerf ið
þyrfti kælingu.
En eru góðæri varasöm? Svarið hlýt-
ur að vera nei, góðæri eru ekki vara-
söm en þau þarf að beisla eins og
aðrar orkulindir til að þau geti nýst til
frambúðar. Að sögn Eddu Rósar
Karlsdóttur, hagfræðings ASI, er
nauðsynlegt að taka í taumana svo
góðærið endist sem lengst.
Hvers vegna er talað
um að góðæri ríki?
„Mælikvarðamir á góðæri eru m.a.
hagvöxtur, fjölgun starfa, verðlag og
kaupmáttur,“ segir Edda Rós. „Und-
anfarin ár hefur hagvöxtur aukist
meira en í nágrannalöndunum, at-
vinnuleysi hefur minnkað og kaup-
máttur að meðaltali aukist um 10%
frá síðustu samningum. Rétt er þó að
hafa í huga að meðaltalsmælingar
segja ekkert um dreifingu góðærisins
milli þegnanna. Þó að góðæri sé stað-
reynd í þjóðarbúskapnum er ekki gef-
ið að allir þegnar landsins finni fyrir
áhrifum þess. Margt bendir til þess að
tekjubil í þjóðfélaginu sé að aukast
og að ákveðnir hópar hafi dregist aft-
ur úr. Sama gildir um atvinnugrein-
arnar. Sjávarútvegurinn og fisk-
vinnslan njóta t.d. góðs af miklum
verðhækkunum á fiski og auknum
afla. Mikill uppgangur hefur verið í
byggingariðnaði og framkvæmdum. I
almennum iðnaði hefur uppgangur-
inn verið hægari."
Hvað veldur því að
varað er við góðærinu?
„Það sem veldur mönnum áhyggjum
er að neysla virðist vera að aukast
meira en góðu hófi gegnir, þjóðin
virðist vera að eyða um efni fram.
Þannig spáir Þjóðhagsstofnun því að
þjóðartekjur muni aukast um 6,7% á
árinu en þjóðarútgjöld um 9,6%. Sé
miðað við árið 1990 stefnir í að þjóð-
arútgjöld verði fjórðungi meiri í ár. A
sama tíma hafa þjóðartekjur hins
vegar „einungis" hækkað um fimmt-
ung.
Þensla er varasöm ef hún ógnar
verðstöðugleika og langvarandi
kaupmáttaraukningu launafólks. Á sl.
30 árum höfum við nokkrum sinnum
upplifað mjög mikla kaupmáttar-
aukningu á skömmum tíma. Hingað
til hefur slík aukning þó aldrei haldist
lengur en í tvö ár. Þá hefur kaupmátt-
urinn hrapað aftur, jafnvel langt nið-
urfyrir það sem fyrir var. Þetta er
auðvitað ástæðan fyrir því að menn
velta því fyrir sér hvort hægt er að
beisla góðærið. Hugmyndin er fyrst
og fremst sú að atvinnulífið hafi
raunhæfa möguleika á að aðlagast og
styrkjast þannig að það standi undir
áframhaldandi atvinnusköpun og við-
varandi kaupmáttaraukningu almenn-
ings.“
Edda Rós bendir á að að vissu
leyti megi skýra aukna einkaneyslu
með uppsafnaðri fjárfestingaþörf.
Við erum að koma út úr tímabili
stöðnunar þar sem fólk hélt aftur af
sér en er nú að endumýja bíla, tæki
og fleira sem ef til vill var löngu orð-
ið tímabært. „Það þarf að hafa í huga
að viðskiptahalli vegna aukinnar
einkaneyslu getur orðið vandamál,“
segir hún. „Innflutningur hefur aukist
gífurlega og útlán banka og spari-
sjóða til heimilanna hafa sömuleiðis
aukist. Aukin neysla almennings er
að stómm hluta fjármögnuð með lán-
tökum og það er áhyggjuefni. Til
þess að hlutimir gangi upp, bæði fyrir
einstaklinga og þjóðfélag, verður að
nota góðæri til að grynnka á skuldum
sem safnast hafa upp á erfiðum tím-
um. Skuldaaukning vegna einka-
neyslu á góðæristímum er vont mál.
Mikill og stöðugur viðskiptahalli
leiðir að lokum til þess að stjómvöld
neyðast til að fella gengi íslensku
krónunnar og gengisfelling er sem
kunnugt er besta verðbólgufóður sem
völ er á. Þess ber þó að geta að við-
skiptahalli er ekki vandamál ef hann
er vegna arðbærra fjárfestinga því
þær munu þá standa undir frekari
hagvexti í framtíðinni."
Staða íslensks atvinnulífs
Verðlag hækkaði um 2,3% frá júní
1997 til júní 1998. Þegar verðhækk-
anir eru skoðaðar nánar kemur í ljós
að innlent verðlag hækkaði mun
meira eða um 5%. Innfluttar vörur
hafa hins vegar lækkað og þær halda
verðbólgunni niðri. Edda Rós segir
að ein ástæða þessa sé að gengi ís-
lensku krónunnar hefur hækkað. Þeg-
ar gengi krónunnar hækkar fá íslensk
fyrirtæki færri krónur fyrir útflutning
sinn og geta þurft að hækka verðið í
erlendri mynt. Hækkað gengi þýðir
sömuleiðis að útlenskar vömr lækka í
verði.
„Seðlabankinn hefur réttilega bent
á að hátt gengi virkar sem aðhald fyr-
ir íslensk fyrirtæki því að þau neyðast
til að halda aftur af verðhækkunum
til að standast samkeppni við útlönd,“
segir Edda Rós. „Vandinn er hins
vegar sá að ef of langt er gengið er
hætta á að við springum á limminu
og kippum stoðunum undan íslensku
atvinnulífi. Islenskar vömr verða ekki
samkeppnishæfar, hvorki hér heima
né erlendis, atvinnugreinamar skað-
ast og frumkvæði stirðnar. Þetta á
ekki bara við um framleiðslu á kexi
og sælgæti. Þetta á einnig við um
ferðaiðnaðinn, smíði bifreiða, hug-
búnaðar og fiskvinnsluvéla. Ef þetta
gerist er ljóst að atvinna fólks er í
hættu og sömuleiðis kaupmátturinn.
Þetta er lýsing á góðæri sem étur
sig sjálft. Enn er ástæðulaust að ætla
að svo verði í þetta sinn, en við verð-
um að vera á varðbergi. Stjómvöld
verða líka að varast að kæla hagkerf-
ið með verkfærum sem hreinlega
kæfa glóð góðærisins. Markmiðið er
eins og áður segir að hægja á góðær-
inu til þess að það vari lengur - ekki
að stöðva það.
Hvað er hægt að gera
til að viðhalda góðærinu?
Edda Rós bendir á að við erum í
fyrsta sinn að upplifa góðæri í stöð-
ugu umhverfi. Fyrirtækin eru búin að
vera að hagræða, eftir tímabil stöðn-
unar var slaki á hagkerfinu, vinnuafl
ekki nýtt til fullnustu og birgðir til í
landinu. Margt bendir hins vegar, að
hennar mati, til þess að slakinn sé bú-
inn og þurfum að bregðast við. Þá
kemur að spumingunni, hvaða stjóm-
tæki eru tiltæk? Krafan um tekjuaf-
gang hjá ríkinu hefur verið hávær.
Menn hafa bent á að hækka þurfi
skatta, selja ríkiseignir og draga úr
framkvæmdum. Þá hefur vaxtahækk-
un einnig verið nefnd.
„Til að ná tökum á ríkisfjármálun-
um eru tvær leiðir; að stöðva út-
gjaldaaukningu ríkissjóðs og auka
tekjur," segir Edda Rós. „Gallinn við
útgjaldahliðina er sá að heilbrigðis-
og menntamálin em stærstu útgjalda-
liðir ríkisins og þeir mega ekki við
niðurskurði. Launahækkanir opin-
berra starfsmanna síðustu mánaða
þýða auk þess kostnaðarauka sem
fjársveltar stofnanir geta ekki staðið
undir án aukinna ríkisframlaga. Hér
er því búið að ráðstafa hluta góðæris-
teknanna.
Staða ríkissjoðs er þannig að á
síðasta ári nam tekjuafgangur af al-
mennri starfssemi 0,7 milljörðum.
Auknar skatttekjur, beinlínis vegna
góðærisins, eru gífurlegar. Ef ekki
væru þessar góðæristekjur myndi rík-
issjóður vera rekinn með miklum
halla. Þetta þýðir að þegar almenn-
ingur nær tökum á eyðsluseminni og
virðisaukaskattur hættir að streyma í
kassann, þá stöndum við uppi með
ríkisútgjöld sem eru langt umfram
tekjur. Það er sorglegt ef við bíðum
með að samræma ríkisútgjöld og
„eðlilegar" ríkistekjur þar til illa árar.
Nú er lag að greiða niður opinber-
ar skuldir og minnka þannig vaxtaút-
gjöld ríkissjóðs. Á síðasta ári greiddi
ríkissjóður tæplega 15 milljarða
króna í vexti. Þetta er sama upphæð
og ríkissjóður greiddi samanlagt í
elli- og örorkulífeyri á árinu öllu.“
Hvað opinberar framkvæmdir
varðar bendir Edda Rós á að á sam-
dráttartímum geti þær blásið lífi í at-
vinnulífið, aukið atvinnu og styrkt
kaupmáttinn. Ef ríkið er mjög um-
svifamikið á uppgangstímum, eykur
það hins vegar þennsluna. „Mörgum
þykir mótsagnakennt að draga úr
framkvæmdum á uppgangstímum en
í raun má segja að ekkert sé eðlilegra
því að þannig stendur ríkið fyrir mik-
ilvægri sveiflujöfnun í þjóðarbú-
skapnum".
Á að nota skattkenfið til
að auka tekjur níkissjoðs?
I síðustu kjarasamningum lagði ASI
ríka áherslu á að ná fram skattbreyt-
ingum. Sú krafa stafar af því að
tekjutengingar skattskerfisins hirða
stóran hluta launahækkana hjá bama-
fólki. Yfirlýsing ríkisstjórnarinnar
um skattbreytingar var mikilvæg for-
senda þess að launafólk á almennum
vinnumarkaði samþykkti gerða kjara-
samninga. En hver var niðurstaðan?
„Þær skattbreytingar sem ríkisstjóm-
in kynnti færa flestum skattalækkun
en bamafólk ber nær óbreytta skatt-
byrði,“ segir Edda Rós. „Lækkun
tekjuskattsprósentunnar um 1% um
næstu áramót er talin munu kosta rík-
issjóð um 1,5 milljarð króna og ýmsir
hafa bent á að það fé sé betur komið í
ríkiskassanum. Ef hætt verður við
skattbreytingarnar er ljóst að skatt-
byrði barnafjölskyldna mun aukast
frá því sem var fyrir kjarasamninga
og það er óásættanleg niðurstaða. Það
er vert að benda á að það er tæplega
forsvaranlegt að nota eins þrepa
tekjuskattskerfi sem verkfæri til að
draga úr eyðslu almennings. Það eru
ekki tekjulægstu hóparnir sem em á
eyðslufylleríi og ástæðulaust að gera
þær fáu krónur upptækar sem þeim
hefur hlotnast."
Hvað með sölu ríkiseigna?
Umræða um sölu ríkiseigna, svo sem
Landsbanka, Búnaðarbanka og Fjár-
festingabanka atvinnulífsins. hefur
verið áberandi í sumar en skoðanir
era mjög skiptar í þeim málum. Edda
Rós segir að sala ríkiseigna sé ekkert
afrek í sjálfu sér. Framkvæmdin sé
hins vegar vandaverk og skipti öllu
máli um útkomuna. „Ef salan á að slá
á þenslu er æskilegt að kaupin séu
fjármögnuð með frjálsum sparnaði
almennings,“ segir hún. „Mikilvægt
er að söluverðmætið velti ekki aftur
út í hagkerfið. Peningana þarf að taka
úr umferð t.d. með því að greiða nið-
ur erlendar skuldir."
Enn eitt verkfæri snýr að peninga-
málastefnunni og þá er vaxtahækkun
nefnd. Edda Rós telur hana ekki góð-
an kost þar sem hærri vextir era ekki
aðeins hvatning til spamaðar og fæl-
ing frá töku neyslulána heldur felur
vaxtahækkun í sér kostnaðarauka fyr-
ir fyrirtækin í landinu og veikir sam-
keppnisstöðu atvinnulífsins. „Vextir
á Islandi era nú um 2% hærri en er-
lendis. Vaxtahækkun kæmi fyrst og
fremst niður á heimilunum og minni
fyrirtækjum. Stór fyrirtæki og fjár-
sterkir aðilar munu hafa aðgang að
ódýrari lánum í útlöndum. Fjármagn
mun því streyma inn í landið og við
það hækkar gengi íslensku krónunn-
ar. Eins og áður segir þýðir hærra
gengi að innfluttar vörur lækka í
verði og útflutningur verður erfiðari.
Viðskiptahalli mun því líklega
aukast. Vextir eru því varasamt verk-
færi og líklegri til að kæfa góðærið
en að framlengja það.“
Sveillujölnun í sjávanútvegi
Á sama tíma og margir telja nauðsyn-
legt að koma í veg fyrir að 1,5 millj-
arðar komist í hendur launafólks í
formi tekjuskattslækkunar um næstu
áramót, virðist það ekki trufla neinn
að auknar veiðiheimildir og hækk-
andi fiskverð geta einnig aukið á
þensluna. „Þetta umræðuefni er eðli-
lega mjög viðkvæmt en það er at-
hyglisvert að líta á nokkrar stærðir í
þessu sambandi," segir Edda Rós.
„Nú blasir við að sjávarútvegurinn er
að stórauka tekjur sínar á árinu.
Heimsmarkaðsverð sjávarafurða hef-
ur hækkað um rúmlega 16% á einu
ári sem veldur því að, ólíkt öðrum at-
vinnugreinum, finnur sjávarútvegur-
inn lítið fyrir hækkun krónunnar. Hér
við bætist að þorskveiðikvótinn hefur
verið aukinn um 15% fyrir næsta
fiskveiðiár.
Varlega áætlað má reikna með að
verðmæti kvótaaukningarinnar sé 16-
20 milljarðar króna (sumir segja allt
að 25 milljarðar). Með auknum kvóta
eykst veðhæfi sjávarútvegsfyrirtækj-
anna og ef við gerum ráð fyrir að
20% sjávarútvegsfyrirtækjanna veð-
setji helminginn af kvótaaukningunni
fara a.m.k. 1,6 milljarðar út í hagkerf-
ið. Ef 10% kvótans skipta um hendur
umfram það sem venjulega gerist
gætu aðrir 1,6 milljarðar pumpast út í
hagkerfið eða alls 3,2 milljarðar.
Við verðum að spyrja okkur hvort
það sé raunhæft að ætla að stöðug-
leiki geti orðið varanlegur í íslensku
efnahagslífi án einhvers konar
sveiflujöfnunar í sjávarútvegi. Um-
ræðuefnið er viðkvæmt en það hverf-
ur ekki þó að við forðumst það. Það
er eðlilegt að þessi umræða verði tek-
in upp einmitt núna þegar málið er
ekki enn orðið spurning um líf eða
dauða.“
Hvað gera Danir nú?
Mikill uppgangur hefur verið í Dan-
mörku að undanförnu og nú er svo
komið að menn hafa áhyggjur af því
að vöxturinn sé of mikill. Viðskipta-
jöfnuður hefur versnað og pressa hef-
ur aukist á vinnumarkaði. Einka-
neysla er 20% meiri í dag en árið
1993. Danir hafa áhyggjur af sam-
keppnisstöðu atvinnulífsins og hafa
ákveðið að grípa í taumana áður en
markaðshlutdeild tapast og verðbólga
hækkar. Koma þarf í veg fyrir að
góðærið gleypi sjálft sig, sögðu Dan-
ir. Edda Rós segir margt hægt að læra
af aðgerðum Dana sem gert hafa
ákveðnar breytingar á skattkerfinu.
Dregið hefur verið úr vaxtafrádrætti
og svokallaðir grænir skattar auknir.
Lægsta skattþrepið hefur verið lækk-
að og efri stig hækkuð, en um 3-4
þrepa kerfi er að ræða.
I markmiði stjómvalda um aukið
jafnvægi í Danmörku 1998 („Bedre
balanse“/Pinsepakken) felst þannig
aukið jafnvægi í spamaði, aukið jafn-
vægi hagvaxtar og umhverfisþátta,
aukið jafnvægi milli umbunar og erf-
iðis lágtekjufólks, aukið jafnvægi
milli ólíkra þátta skattkerfisins og
aukið jafnvægi milli danskra og er-
lendra skattreglna.
Hvað ættum við
að gera hén heima?
„Við þurfum að greina rót vandans
áður en við getum tekið á honum,“
segir Edda Rós. „Miklir peningar eru
í umferð og mikil einkaneysla hefur
sett viðskiptajöfnuðinn í uppnám.
Nauðsynlegt er að líta á alla mögu-
lega þensluvalda og skilja ekkert
undan. Auka þarf frjálsan sparnað í
landinu en það verkefni snýst ekki
síst um viðhorfsbreytingu. Það er
ekki skrýtið þó að fólk finni ekki upp
hjá sér að spara þegar hvatningin alls
staðar í þjóðfélaginu er til eyðslu.
Aðstæður era nýjar, við eram í góð-
æri í fyrsta sinn í stöðugleika og al-
þjóðlegu umhverfi og þurfum að
hvetja fólk til að gera það sem aðrar
þjóðir gera við svipaðar aðstæður; að
greiða upp skuldir og leggja fyrir.
Það gerir fólk bara ef fjárfestingar-
möguleikarnir eru aðlaðandi og
hvatningin til staðar. Skattafrádráttur
vegna lífeyrisgreiðslna eykst á næsta
ári og það er skref í rétta átt, hins
vegar er spurning hvort það hefði
ekki átt að vera stigið fyrr.
Við verðum líka að velta því fyrir
okkur hvort ekki sé rétt að taka upp
sértækar aðgerðir til sveiflujöfnunar í
sjávarútvegi. Loks verður að fara
fram endurskoðun á skattkerfinu,“
segir Edda Rós Karlsdóttir.
Vinnan
19