Vinnan - 01.12.1998, Síða 7

Kynferðisleg áreltni
á viimnstöðum er alltaf ðlfðandi
'"flkr.ao „
Ilíð

ri
bjar
t.rn‘S lök
í'>T fn^°kf - rJrti.,., ‘Sna‘ð/Minr. -
ffad
ín9ar
i vor
I^S49s
„„ caws*' arjssaa-ssr -■*«»«.
''"SOfllir. f"d'lr ÍMi r. '“•nilur ' '^k/rio L, " '"'«<) /Mrta,, ' «iol,c,n
|£r3>.
í Mrtusio, X. ‘ U"1
fc';'""™.?;'.!”'-"®
Æftsæ&'......-
g«i.aiq*«c
fí;"'nwlfcnr 7,r4'1 lil
h‘"S lvK‘iacff.rcB,l‘ rlk.
„
f'e-s'iis ir wrt?,íðsrí-
I sfM dreg/n ;//,;,'° h^i
ííiiia!1 aun“m
t>ukl
“—cwaítt arw,...
n'Us"*aus,„rn"^>.u,n.
' *£$
“"■orka,
SSvínirA;
**,’»4K»5.» .StesstftHBp-. •í?04
a&aa.t;
""kflStí St'stS-Í
Vinnan var með þeim fyrstu sem fjallaði um
kynferðislega áreitni úrklippan er
frá því í mars 1987.
Ríflega þriðjungur svarenda f
nýbirtri könnun segist hafa orð-
ið fyrir kynferðislegri áreitni á
vinnustað. í meira en níu af
hverjum tíu tilvikum var karl-
maður gerandi, oftast yfirmað-
ur eða annar samstarfsmaður.
Algengasta áreitið er snerting
og óviðeigandi gamansemi.
Viðbrögð flestra sem fyrir slíku
verða eru reiði og undrun.
Næstum tveir af hverjum þrem-
ur leituðu ekki aðstoðar vegna
áreitisins, fyrst og fremst
vegna þess að það er ekki til
siðs, það var talinn óþarfi, eða
viðkomandi skammaðist sín.
Þriðjungur þolenda var undir
tvítugu og næstum jafn stór
hópur á aldrinum 20-25 ára.
Tæplega 20% til viðbótar voru
á aldrinum 26-30 ára.
Alþingi samþykkti í maí árið 1993
framkvæmdaáætlun um aðgerðir
til að ná fram jafnrétti kynjanna. I á-
ætluninni var félagsmálaráðherra falið
að gangast fyrir könnun á kynferðis-
legri áreitni á vinnustöðum. Að fengn-
um niðurstöðum og á grundvelli fyrir-
liggjandi þekkingar hjá öðrum þjóð-
um er ætlunin að vinna markvisst
gegn kynferðislegri áreitni og setja á-
kvæði á lög sem hamla gegn kynferð-
islegri áreitni á vinnustöðum. Félags-
málaráðherra fól Skrifstofu jafnréttis-
mála og Vinnureftirliti ríkisins fram-
kvæmd könnunarinnar. Nú hafa nið-
urstöður verið gerðar opinberar í bók-
inni „Kynferðisleg áreitni á vinnu-
stöðum“. Meginuppistaða bókarinnar
er áðumefnd könnun, sem var fram-
kvæmd árið 1996, en jafnframt er
gerð grein fyrir því hvað felst í kyn-
ferðislegri áreitni, hvernig farið er
með slík mál hér á landi, í nágranna-
löndunum, hjá Evrópusambandinu og
Alþjóða vinnumálastofnuninni. Að
lokum er í bókinni bent á ýmsar leiðir
til að sporna gegn kynferðislegri á-
reitni á vinnustað.
Hvað er kynferðisleg áreitni?
Hugtakið kynferðisleg áreitni er til-
tölulega nýtt í málinu. Það þýðir þó
ekki að háttsemin sem það nær yfir sé
ný. 1 bók skrifstofu jafnréttismála og
Vinnueftirlitsins er eingöngu fjallað
um fyrirbærið eins og það lýtur að
samskiptum á vinnumarkaði. Þarmeð
er ekki sagt að það sé ekki til á öðrum
Hrós
Vinniinnar fí
ðnnemasambandið fyrir að
koma sögu sinni á bók. Bókin er
hin glæsilegasta í alla staði, 320
blaðsíður með 250 Ijósmyndum.
Bókin, sem er tekin saman af
Helga Guðmundssyni, er kosta-
gripur og merkt yfirlit um sögu
iðnmenntunar á íslandi. Jólabók-
in í ár.
Þau aðildarfélög sem reglu-
lega kanna launaþróun með-
al félagsmanna sinna. Þessi
gögn eru mikilvæg vopn í barátt-
unni fyrir bættum kjörum og eru í
mörgum tilvikum orðin algengari
viðmiðun en launataxtarnir sjálfir.
Félag garðyrkjumanna fyrir
samþykkt umhverfisstefnunn-
ar. Hún er til merkis um ábyrga
stefnu gagnvart umhverfinu og
komandi kynslóðum.
sviðum þjóðlífsins, en það er utan við
ramma bókarinnar. Kynferðisleg á-
reitni einkennist af eftirfarandi: Mis-
notkun á valdi eða stöðu, andlegri
kúgun og árás á sjálfsvirðingu og
sjálfsmynd einstaklings, framkomu
sem ætlað er að knýja einstaklinga til
undirgefni og gera lítið úr þeim sem
getur haft afdrifarík áhrif á framtíð
þeirra hvað varðar vinnu, endurtekinni
áreitni og niðurlægingu fyrir þann
sem fyrir henni verður og hefur nei-
kvæð áhrif á andlega og líkamlega
heilsu hans.
Það sem helst einkennir slíka fram-
komu er fyrst og fremst að hún er
aldrei velkomin, hún er ekki gagn-
kvæm og hún er aldrei á jafnréttis-
grundvelli. Stærsti vandinn við að
meta kynferðislega áreitni og bregðast
við henni er að ekki er hægt að beita á
hana hlutlægum mælikvörðum. Þol-
andinn sjálfur verður að meta hvort
um kynferðislega áreitni er að ræða.
Með öðrum orðum: Það sem fyrir ein-
um er kynferðisleg áreitni, er saklaust
daður eða glettni fyrir öðrum. Þetta
gerir þá kröfu til þolandans, að hann
verður að gefa skýrt til kynna að at-
ferlið sé honum ekki að skapi. Haldi
áreitnin áfram, þrátt fyrir skýr skila-
boð af þessu tagi, er um kynferðislega
áreitni að ræða.
Lög og samþykktir gegn
kynferðislegri áreitni
Fyrsta löggjöfin um kynferðislega á-
reitni á vinnustöðum er frá sjöunda
áratugnum, í Bandaríkjunum. Þar er
kynferðislegri áreitni skipt í tvo meg-
inhluta, annars vegar það sem kalla
má „greiða gegn greiða“ og hins veg-
ar „fjandsamlegt vinnuumhverfi“. í
fyrra tilvikinu er um það að ræða að
yfirmaður misnotar aðstöðu sína til að
hafa áhrif á starfsskilyrði undirmanns.
Dómstólar í Bandaríkjunum hafa túlk-
að þetta á þann veg að atvinnurekend-
ur séu ábyrgir fyrir því að tryggja að
yfirmenn misnoti ekki vald sitt á
þennan hátt. Síðara tilvikið vísar til
hegðunar eins og kynferðislegra at-
hugasemda, klámfengins myndefnis
og óvelkominna snertinga.
Hjá Evrópusambandinu hefur mál-
ið verið á dagskrá frá 1984. Þá sam-
þykkti ráðherraráðið áætlun sem ætlað
var að stuðla að meira jafnrétti kynja á
vinnumarkaði, ekki síst með vísan til
sjálfsvirðingar kvenna á vinnustað.
Evrópusambandið hefur mælst til þess
að aðildarríkin gangist fyrir fræðslu-
og upplýsingaherferðum fyrir atvinnu-
rekendur og starfsmenn, með það að
markmiði að koma í veg fyrir óvel-
komna framkomu af kynferðislegum
toga sem hefur áhrif á sjálfsvirðingu
kvenna og karla á vinnustöðum. Skrif-
stofa jafnréttismála á Islandi hefur um
margt tekið stefnumótun Evrópusam-
bandsins til fyrirmyndar hér á landi,
enda ekki til lögformleg skilgreining á
kynferðislegri áreitni hér á landi.
Alþjóða vinnumálastofnunin (ILO)
hefur skilgreint kynferðislega áreitni
út frá tveimur sjónarmiðum. Bæði eru
jafngild. Annars vegar er um að ræða
líkamlega áreitni, káf, þukl og önnur
kynferðisleg snerting sem er þolanda
á móti skapi. Hins vegar er munnleg
áreitni. Undir hana falla kynferðislega
niðurlægjandi athugasemdir, klám-
brandarar og önnur ummæli sem bein-
línis er beint gegn starfsmönnum
vegna kyns þeirra.
Fyrst er tekið á kynferðislegri áreitni í
breytingu sem gerð var á almennum
hegningarlögum árið 1992. Það er
heimilt að dæma þá sem þvinga ein-
stakling til samræðis eða annarra kyn-
ferðismaka sem er háður þeim fjár-
hagslega, í atvinnu eða sem skjólstæð-
ingur í trúnaðarsambandi, í þriggja ára
fangelsi. Sé þolandinn yngri en 18 ára,
getur fangavist numið allt að 6 árum.
Önnur kynferðisleg áreitni varðar
fangelsi allt að 2 árum, án þess að
„önnur kynferðisleg áreitni“ sé skil-
greind frekar. Hingað til hafa fallið
tveir dómar á grundvelli þessara laga.
Það er athyglisvert, að í báðum tilvik-
um var um að ræða karlmenn sem á-
reittu karlmenn.
Fyrir Alþingi liggur nú frumvarp
að lögum um kynferðislega áreitni.
Það var fyrst lagt fram á þingi árið
1997, en hlaut ekki afgreiðslu. Það
hefur verið lagt fyrir yfirstandandi
þing, með lítilsháttar breytingum.
Leitað var umsagnar allmargra stofn-
ana og samtaka. Allir töldu þörf á lög-
gjöf af þessu tagi, að undanskildu
Lögmannafélagi Islands. I frumvarp-
inu er eftirfarandi skilgreining á kyn-
ferðislegri áreitni: „Kynferðisleg á-
reitni er óvelkomin kynferðisleg
hegðun sem skapar auðmýkjandi eða
fjandsamlegar aðstæður til vinnu,
náms eða félagslegrar samvinnu,
hvort sem hún er líkamleg, orðbundin
eða myndræn og sem haldið er áfram
þrátt fyrir að gefið sé skýrt í skyn að
hegðunin sé óvelkomin. Eitt slíkt til-
vik getur talist kynferðisleg áreitni sé
það alvarlegt.“
Hliðurslöðup köunuuap
Urtakið sem unnið var útfrá í könnun-
inni var tekið úr félagaskrám nokkurra
verkalýðsfélaga, sem höfðu milli-
göngu um að senda spumingalista til
félaganna. Spumingalistinn var send-
ur til alls 970 einstaklinga. Rúmlega
32%, 313 einstaklingar svöruðu
spumingalistanum. Það er ekki óeðli-
legt miðað við að um póstkönnun var
að ræða og viðfangsefnið viðkvæmt.
Af þessum 313 voru 86% konur og
12% karlar. Af þessum 313 einstak-
lingum sögðust 114, eða 36,4% hafa
orðið fyrir kynferðislegri áreitni. Það
er hærra hlutfall en í sambærilegum
rannsóknum erlendis og e.t.v. ástæða
til að setja fyrirvara við hana, ekki síst
vegna svarhlutfallsins. En jafnvel þó
við gefum okkur, að enginn þeirra 657
einstaklinga sem ekki svöruðu hafi
orðið fyrir kynferðislegri áreitni, þá er
hlutfall þeirra sem þolað hafa slíka á-
reitni 12% af heildarúrtaki. Við hljót-
um að geta dregið þá ályktun að það
sé lágmarkstala og getum því fullyrt,
að a.m.k. 12% launamanna í þeim til-
teknu verkalýðsfélögum sem úrtakið
var tekið úr, hafi orðið fyrir kynferðis-
legri áreitni á vinnustað. Sú tala er lík-
lega vanmetin, en hún er eigi að síður
alltof há.
Um 93% þeirra sem kváðust hafa
orðið fyrir kynferðislegri áreitni vom
konur. Þar sem konur vom umtalsvert
fleiri en karlar, bæði í úrtakinu og í
svarendahópnum, er ekki hægt að
draga sterkari ályktun en þá, að konur
séu í meirihluta þolenda kynferðis-
legrar áreitni. Það er ennfremur í sam-
ræmi við erlendar rannsóknir af sama
toga. Margir höfðu orðið fyrir áreitni
oftar en einu sinni og af mismunandi
tagi. í flestum tilvikum var um að
ræða óvelkomnar snertingar, svo sem
um arma, axlir eða mitti, káf, strokur
eða klípur. Þriðjungur þolenda var
undir tvítugu, rúmur fjórðungur á
aldrinum 20-15 ára og tæpur fimmt-
ungur á aldrinum 26-30 ára. Helming-
ur þolenda var einhleypur.
ViðbPögð þolenda
Næstum 70% þolenda urðu reiðir við
áreitnina, rúmur helmingur sagði
fyrstu viðbrögð hafa verið undrun og
tæpur helmingur nefndi viðbjóð og
rúmur þriðjungur vonbrigði. Um 37%
Vinnan
þolenda höfðu leitað sér aðstoðar,
flestir hjá yfirmönnum, vinnufélögum,
vinum og ættingjum. I næstum öllurn
tilvikum voru karlar tilgreindir sem
gerendur, oftast eldri en þolandinn og
í flestum tilvikum yfirmenn eða sam-
starfsmenn.
Hvað ep til páða?
Hjá Evrópusambandinu og flestum
þeim ríkjum sem lögfest hafa sérstak-
ar reglur um viðbrögð við kynferðis-
legri áreitni, er ábyrgðin talin atvinnu-
rekandans. Hann skal sjá til þess að
reynt sé að koma í veg fyrir kynferðis-
lega áreitni og hvemig bregðast skuli
við komi upp tilvik um slíkt á vinnu-
stað. Eftir því sem næst verður kom-
ist, hefur aðeins eitt íslenskt fyrirtæki,
Islandsbanki, lýst því yfir að kynferð-
isleg áreitni innan bankans sé ekki lið-
in. Starfsmönnum hafa verið kynntar
formlegar boðleiðir ef þeir vilja ræða
eða kæra mál af þessu tagi. Auk
þessa, hafa Verslunarmannafélag
Reykjavíkur, Samtök verslunarinnar
og Félag íslenskra stórkaupmanna
beitt sér fyrir sameiginlegu átaki gegn
kynferðislegri áreitni. Um var að ræða
veggspjald og fræðslubækling um
viðfangsefnið. Það væri óeitanlega
æskilegt ef fleiri fyrirtæki en Islands-
banki settu ákvæði um viðbrögð við
kynferðislegri áreitni í starfsmanna-
stefnu sína, ekki síst í ljósi þess að á-
byrgðin er af flestum talin á herðum
atvinnurekenda.
Ábypgð hpeyfingapinnap
Reykjavíkur, I samstarfi við aðra.
Ennfremur má benda á, að Vinnan var
einna fyrst til að koma umræðu um
kynferðislega áreitni á dagskrá, fyrir
meira en áratug. Abyrgð verkalýðs-
hreyfingarinnar er fyrst og fremst
fólgin í Ifæðslu og áróðri og að koma
þeirri hugsun inn meðal félagsmanna
að atferlið sé í öllum tilvikum ólíðandi
og að ætlast verði til þess af atvinnu-
rekendum að þeir komi því á framfæri
við sína starfsmenn, auk þess sem
skilgreindar verði boðleiðir ef mál af
þessum toga koma upp. Athugandi
væri að taka málið sérstaklega fyrir í
fræðslu trúnaðarmanna á vinnustöð-
um.
Næstu skpeí
Það þarf að ganga frá lagasetningu á
Alþingi um kynferðislega áreitni og
viðbrögð við henni. Það hlýtur að vera
forgangsmál. Það þarf að auka þrýst-
ing á vinnuveitendur að málin séu tek-
in upp á vinnustöðum og í fyrirtækj-
um, þannig að skýrt sé í hverju tilviki
hvemig bregðast skuli við komi mál
upp. Það þarf að auka fræðslu innan
hreyfingarinnar um kynferðislega á-
reitni, hvemig hún birtist og hvernig
beri að bregðast við - og ekki síst með
það að markmiði að koma í veg fyrir
að mál liggi í þagnargildi. Gerist það,
sitjum við örugglega uppi með fleiri
tilvik en ella. Síðast en ekki síst, þarf
að gera heildstæða úttekt á tíðni og
eðli fyrirbærisins í íslensku þjóðfélagi.
Sú rannsókn sem hér er kynnt, er um
margt takmörkuð, eins og höfundar
skýrslu benda réttilega á, en hún er
góð byrjun og gefur tóninn.
Þó svo ábyrgðin sé víðast lögformlega
hjá atvinnurekendum, þýðir það ekki
að verkalýðshreyfingunni sé málið ó-
viðkomandi. Aður hefur verið minnst
á framtak Verslunarmannafélags
Kynningartilboð!
Savo 50HL skrifstofustóllinn
i*tnn fullknmnnsti skrif>tofuslóll .i
markaðnum.
Mt*ð stillanlegri setudvpt,
stillanlegum ormum
jiyngil.irstillíngu á b.tkí og
véltisetu („vipp") sem
fvlgir hreyfingum þfnum
sj.iifkr.ifa!
Slitsterkt Ákl.viVi.
KynningartilboO aðeins
kr, 3B360,
5 ára .ibyrgð!
Býöur nokkur
betur?
Skeifunni 6, Reykjavik, sjmi 568 ?733, fax 568 7740.
Komið - skoflið - sannfaerist