Börn og menning - 2015, Blaðsíða 7

7Maðurinn sem óttaðist börn
limlestir í Reykjavík, á öllum morðstöðunum
er smábarnabók um asnalegan hund. Það sjá
allir að raðmorðingi er á ferð og slúðurblöðin
keppast um að fóðra fólk á ótta og hryllingi
og segja að Reykjavík sé orðin „borg óttans“.
Þegar skuggalegur maður gerist leigjandi
að herbergi systurinnar óttast Sylvek að hér
sé kominn drengjamorðinginn. Maðurinn er
það ekki en hann er höfundur bókarinnar um
asnalega hundinn. Hann og Sylvek ákveða
að upplýsa morðin og finna týndu systurina.
Leitin leiðir þá gegnum hryllilega undirheima
Reykjavíkurborgar.
Markhópur
Bókin Maðurinn sem hataði börn er
ætluð aldurshópnum tólf ára og eldri
og myndi flokkast undir svokallaðar
„ungmennabókmenntir“.3 Flestir táningar
elska hryllingssögur og það hefur verið nýtt
til hins ítrasta í fjöldamenningunni með
því að lauma hryllingnum inn í nánast allar
bókmenntagreinar ætlaðar unglingum -
glæpasögur og hrollvekjur, vísindaskáldsögur
og ástarsögur, oft með smávegis kynlífi líka.
Þetta er formúlan á bak við hinar sívinsælu
vampíruseríur og bækur og myndir um flókna
helgisiðabundna leika þar sem ungmenni eru
pínd og drepin en þetta er skemmtiefni sem
fólk á öllum aldri er stórhrifið af.
Hrollvekjur hafa breyst mjög frá sígildum
sögum eins og Frankenstein eftir Mary
Shelley eða Drakúla eftir Bram Stoker.
Kastalinn, rústirnar og draugahúsið eru ekki
lengur skyldubústaðir og vettvangur uggs
og ótta. Það er helst að þessi ljótu hús komi
fyrir í skopstælingum og grínhryllingi. Það er
hinn óstýriláti líkami ungmennisins sem hefur
tekið við hlutverki þess að vera bústaður
ótta og skelfingar. Ungir og fallegir líkamar
eru bundnir og pyntaðir í sjónvarpsþáttum
og bíómyndum og stundum ummyndast
persónurnar yfir í skrímsli, uppvakninga,
vampírur eða hefnendur sem engu eira.4
Þroskasaga
Bók Þórarins Leifssonar Maðurinn sem
hataði börn nálgast þetta óttalega efni
frá sjónarhorni sem hæfir börnum, hann
gerir grín að því og afbyggir það. Sylvek
er fínn strákur og elskulegur en hann er
einmana, hefur sterkt ímyndunarafl og
ofsóknarhugmyndir. Hann er mjög hræddur
við manninn sem hataði börn en fljótlega
verða þeir kunningjar og síðan vinir. Sylvek
uppgötvar að maðurinn er enn hræddari við
heiminn en hann sjálfur. Sérstaklega við börn
af því að þau eru svo miskunnarlaus. Sylvek
verður að taka stjórnina í rannsókn þeirra á
drengjamorðunum. Hann valdeflist og þorir
allt í einu að tala íslensku og fær þar með
nýjan aðgang að samfélaginu.
Hefði ekki verið hægt að segja þessa
þroskasögu án þess að myrða þrjú börn
og strá líkamshlutunum yfir kjörbúðir og
skólalóðir? Hræðir svona bók ekki börnin?
Tilfellið er að tólf ára börn hafa áreiðanlega
séð það svartara í tölvuleikjum eða
bíómyndum, ein eða með félögum sínum.
Við höfum dæmi um það.
Eitthvað illt á leiðinni er
Allt of fáir vita af útkomu bókarinnar Eitthvað
illt á leiðinni er.5 Hún er skrifuð af 19
börnum, 8–9 ára gömlum en þau höfðu
verið í sumarskóla og tekið ritlistarnámskeið
Markúsar Más Efraím. Gerður Kristný ritar
formála bókarinnar en hún heimsótti hópinn
og hafði mikil áhrif á hann. Ritunarnámskeið
af þessu tagi eða ritunarskólar hafa verið
reknir með góðum árangri erlendis, t.d.
á hinum Norðurlöndunum og eru mjög
áhugaverð fyrirbæri.
Textar barnanna í bókinni Eitthvað illt
á leiðinni er eru stuttir, flestir eru innan
við eina blaðsíðu og þeir bestu eru mjög
áhugaverðir. Þema safnsins er hið ógurlega,
hið hrollvekjandi, og flestar sagnanna eru
verulega óhugnanlegar. Í mjög mörgum
þeirra kemur draugahúsið eða hið andsetna
hús við sögu en það er breytilegt þema eins
og fram er komið því hið illa getur læðst að
söguhetjunni hvar sem er. Börnin geta verið
á heimilinu eða í þekktum kringumstæðum,
í skólanum, hjá vinum og meira að segja á
ritlistarnámskeiðinu þegar einhvers konar
framandgerving á sér stað og verustaður
þeirra ummyndast í draugahús. Það byrjar
venjulega með óhugnanlegum hljóðum sem
enginn á von á, það er barið að dyrum,
dyrabjöllu hringt eða umgangur heyrist þar
sem hans var engin von. Dauðaþögn getur
verið enn hræðilegri. Stundum eru hinir ungu
höfundar ef til vill ekki meðvitaðir um það
hvar texti þeirra þéttist og miðlar ótta, reiði
eða sektarkennd persóna yfir að hafa ekki
tekið eða viljað taka ábyrgð sem fjölskyldan
vísar til þeirra. Söguhetjurnar vilja vera börn
áfram en eru um leið byrjuð að losa sig
undan tilfinningalegu valdi foreldranna án
þess að vilja missa þau og þau eru jafnvel full
af ótta við að vera yfirgefin eða einangruð af
foreldrum og vinum. Sumar söguhetjurnar
glíma líka við dekkri hliðar sjálfsins, reiði og
árásargirni. Ein sagan segir frá afbrýðisömum
dreng sem finnst óþolandi að bróðir hans
fái alltaf stærri og flottari jólagjafir en hann
sjálfur. Hann fer úr jólaveislunni í fýlu en
þegar hann snýr aftur eru allir horfnir.
Margar stórar jólagjafir fylla stofuna, allar
merktar honum og eitthvað rautt flýtur á
gólfinu ...
Þessar sögur eftir 8-9 ára gömul börn
greina sig frá ungmennabókum eins og
Manninum sem hataði börn í því að þær eru
ekki íronískar eða í gríni og þær hafa ekki
gagnrýna fjarlægð eldri höfundar. Markús
Már Efraím sýnir hinum ungu höfundum
mikla virðingu í því að bókin er myndskreytt
af efnilegum ungum myndlistarmönnum, ein
mynd við hverja sögu, og bókin er vönduð þó
að letrið sé full smátt og lituðu blaðsíðurnar
of dökkar. Börnum sem voru álitsgjafar mínir
fannst hún svolítið óhugnanleg á köflum en
mjög skemmtileg.
3 Ungmennabókmenntir er þýðing á „Young adult“
bókmenntum, það hugtak hefur verið skilgreint
ýmislega en oftast vísar það til bóka sem ekki eru
aðeins lesnar af unglingum heldur eldra fólki líka. Í
gamla daga lásu börn fullorðinsbækur en ekki öfugt,
nú hefur þetta snúist við.
4 The Gothic in Children’s Literature: Haunting the
Borders. 2008. Karen Coats og Roderick McGillis
(ritstj.). New York: Routledge.
5 Eitthvað illt á leiðinni er. 2015. Markús Már Efraím
(ritstj.). Reykjavík: Turninn.