Náttúrufræðingurinn - 2020, Blaðsíða 92

Náttúrufræðingurinn
92
ísinn sé í seinni tíð mun þynnri en áður
(10. mynd). Fyrir síðustu aldamót og sér
í lagi á kuldaskeiðinu 1965–1986 heyrði
til undantekninga að ísinn næði ekki að
minnsta kosti 10–15 cm þykkt og héldi
mönnum uppi við netaveiðar og iðkun
skautaíþróttar sem hvort tveggja var
stundað í nokkrum mæli á vatninu fram
yfir miðja öldina.30 Þá var algengt að
ísinn úti á miðju vatni næði 40–45 cm
þykkt og dæmi eru um 70–80 cm þykkan
ís, meðal annars veturna 1935–1936 og
1982–1983. Eftir síðustu aldamót heyrir
til undantekninga að ísinn sé mann-
heldur og iðulega er hann örþunnur, um
og undir 5 cm, og í mesta lagi um 25 cm
þykkur (2. viðauki).33
AFLEIÐINGAR HLÝNUNAR FYRIR LÍFRÍKI
Vistkerfi ferskvatna hafa verið sett í
flokk með þeim vistkerfum jarðar sem
hvað mest ógn steðjar að af manna-
völdum og er hlýnun vatna vegna gróð-
urhúsaáhrifa og loftslagsbreytinga eitt
af helstu vandamálunum.8,11 Afleiðingar
hlýnunar í stöðuvötnum eru marg-
víslegar og oft flóknar, meðal annars
vegna þess að áhrifin hríslast um
margslunginn vef efna- og orkuflæðis
og, ekki síður, vegna óbeinna áhrifa
sem fylgja írennslisvatni af vatnasviði
stöðuvatnanna.
Rannsóknir á ferskvatnsvistkerfum
á norðurslóðum benda almennt til
þess að vatnsborin ákoma næringar-
og snefilefna aukist í kjölfar hlýnunar
vegna aukins efnarofs og afrennslis á
vatnasviðum.15,46,47 Tengsl af þessu tagi
milli lofthita og efnastyrks hafa verið
staðfest hér á landi á vatnasviðum
nokkurra straumvatna á Norðaustur-
landi.48 Vísbendingar eru einnig um
þetta í stöðuvötnum á höfuðborgar-
svæðinu44,49 og í Þingvallavatni.16,50
Eldri mælingar á efnastyrk í Þing-
vallavatni eru ekki miklar um sig en
samanburður við nýleg gögn bendir þó
til þess með nokkuð eindregnum hætti
að styrkur nítrats (NO3) í írennsli Þing-
vallavatns sé nú umtalsvert hærri en
hann var fyrir um 40 árum. Árið 1975
mældist nítratstyrkur að meðatali 33,4
μg/l (29–42 μg/l, n=8) í Vellankötlu
og Flosagjá16,51 en á árunum 2007–2016
var hann að jafnaði 50,1 μg/l (27–68
μg/l, n=22) í Vellankötlu og Silfru.39
Þarna skeikar um 52% í meðaltölum
milli tímabilanna og er munurinn mjög
marktækur (t =-4,115, ft. =28, p <<0,001).
Þegar eingöngu er borinn saman styrkur
nítrats í Vellankötlu, þar sem flest sýnin
voru tekin, er munurinn einnig mark-
tækur (t =-4,176, ft. =15, p=0,001). Árið
1975 mældist meðalstyrkur nítrats í
Vellankötlu 30,8 μg/l (n=6) en 51,3 μg/l
(n=11) á árunum 2007–2016. Athyglis-
vert er að nítratstyrkur í Mývatni virðist
þróast á sömu lund og í Þingvallavatni.
Mælingarniðurstöður í köldum lindum
sem streyma í Mývatn í Grjótvogi og
Garðsvogi sýna að á tímabilinu 1969–
2012 jókst nítratstyrkur að jafnaði um
55%, þ.e. frá 22–35 μg/l á tímabilinu
1969–1975 í 35–54 μg/l á tímabilinu
2000–2010.52
Vegna takmarkaðs fjölda mælinga í
tengslum við efnabúskap Þingvallavatns
er erfitt að skera úr um orsakir að baki
breyttri niturákomu í vatnið.50 Löng
gloppa milli mælitímabila og skortur
á upplýsingum um árstíðabundinn
breytileika í efnabúskapnum spillir
töluvert fyrir. Skortur loftgæðamælinga
á vatnasviðinu torveldar einnig túlkun
gagna. Breytingar í ákomu nítrats í
Þingvallavatni eru á hinn bóginn í sam-
ræmi við þróun sem hefur átt sér stað í
ákomu niturs í stöðuvötn víða á norður-
hveli. Einkum er þetta áberandi í nær-
ingarefnasnauðum vötnum í óbyggðum
og upp til fjalla í norðanverðri Ameríku
og Evrópu þar sem loftborin og langt-
aðkomin niturákoma af mannavöldum
hefur stóraukist frá því á sjötta og sjö-
unda áratug síðustu aldar.53–55 Þessi
vötn og Þingvallavatn eiga það sam-
eiginlegt að nitur, fremur en fosfór, er
takmarkandi þáttur í frumframleiðsl-
unni.17,50,56 Vegna aukningar í nitur-
ákomu vatnanna, hliðstæðrar þeirri sem
áætluð hefur verið fyrir loftborinn nitur
á vatnasviði Þingvallavatns,50 hefur
frumframleiðsla í vötnunum aukist og
tegundasamsetning frumframleiðenda
jafnframt breyst.
Framangreindar breytingar hafa í
mörgum tilfellum verið raktar bæði til
hlýnunar og aukinnar niturákomu, enda
fer þetta tvennt oft saman.15,46,55 Þró-
unin hefur almennt verið á þá vegu að
frumframleiðsla hefur aukist og fjölgað
þörungategundum sem eru kulvísar
og elskar að fremur háum styrk nær-
ingarefna. Einkum fjölgar smágerðum
kísilþörungum af ættkvísl hringeskja
(Cyclotella), en þeim tegundum fækkar
sem eru kuldakærar og þrífast vel við
næringarefnasnauð skilyrði, svo sem
stórvöxnum og sviflægum kísilþör-
ungum af ættkvísl sáldeskja (Aulacos-
eira) og smágerðum, botnlægum kís-
ilþörungum af ættkvísl gjarðeskja
(Fragilaria).57,58
Vísbendingar af framangreindu tagi
má þegar merkja í Þingvallavatni.16,26,29
Þannig mælist magn blaðgrænu-a
umtalsvert meira nú en fyrir 40 árum.
Blaðgrænumælingar eru óbeinn mæli-
kvarði á magn þörunga í svifi. Munur-
inn er mestur á haustin í vatninu en
minnstur að sumri til. Á fyrra tímabilinu
var magn blaðgrænu-a á vorin að með-
altali 1,5 μg/l (0,5–3,9 μg/l, n=26) en á
árabilinu 2007–2014 og árið 2016 er það
að jafnaði nær 3,0 μg/l (0,5–4,6 μg/l,
n=63). Á haustin var magn blaðgrænu-a
á fyrra tímabilinu að meðaltali 1,0 μg/l
(0,8–1,6 μg/l, n=4) en á því seinna að
jafnaði 4,6 μg/l (2,40–6,8 μg/l, n=63).
Árið 2016 kvað við allt annan tón en
á tímabilinu 2007–2014. Allt árið 2016
var magn blaðgrænu-a afar lítið og á
pari við það sem var árin 1979, 1981
og 1982. Athygli vekur að hvorki kom
fram vor- eða hausthámark að heitið
getur, sem er gjörbreyting frá því sem
verið hafði í Þingvallavatni lengst af.
Það vekur ekki síður athygli að á sama
tíma og lágmarkið mældist í lífþyngd
þörunga (magn blaðgrænu-a) úti í svif-
vistinni benda talningar á þörungum
og tegundagreining þeirra í sýnum sem
tekin voru í útfalli vatnsins til þess að
hrunið í frumframleiðslunni megi fyrst
og fremst rekja til þess að þær kísilþör-
ungategundir sem jafnan hafa borið
uppi frumframleiðslu í svifvist Þing-
vallavatns séu nær horfnar úr vatn-
inu.59 Hér er einkum um að ræða hin
stórvöxnu sáldeski af ættkvísl Aulacos-
eira (A. islandica, A. italica o.fl.) ásamt
stjarneskinu Asterionella formosa.
Þessar tegundir hafa um áratugaskeið
verið ríkjandi í svifþörungaflóru vatns-
ins vor og haust, iðulega með 65–95%
hlutdeild í heildarlífþyngd svifþör-
unga.16 Hrun þessara tegunda árið 2016
er því að öllum líkindum einsdæmi og
bendir ýmislegt til að atburðinn megi
rekja til samverkandi áhrifa af völdum
hlýnunar vatnsins og breytinga í fram-
boði næringarefna, rétt eins og þekkt
er um þessar kísilþörungategundir í
öðrum vötnum á norðurslóð.57,58