Náttúrufræðingurinn - 2020, Qupperneq 110

Náttúrufræðingurinn
110
Þingvallavatn og Mývatn
– gróðurvinjar á flekaskilum
Pétur M. Jónasson
MÝVATNSRANNSÓKNIR 1970–1979
Rannsóknir okkar á Íslandi hófust
með Mývatns- og Laxárdeilunni 1970
þegar ríkisstjórnin bað mig sem hlut-
lausan aðila að takast þær á hendur
ásamt Jóni Ólafssyni, prófessor í haf-
fræði. Fyrirhugað var að Laxárvirkjun,
sem var í eigu Akureyrarbæjar, reisti 34
metra háa stíflu við Brúar og þrjár stíflur
ofar í Laxá, alls 184 metra háar, á hæð á
við hálfan þriðja Hallgrímskirkjuturn.
Mývatn átti að verða uppistöðulón, með
tilheyrandi vatnsborðssveiflum og eyði-
leggingu á lífríki. Auk þess voru uppi
áætlanir um að flytja Skjálfandafljót um
Suðurá og Kráká í Laxá. Þá hefði Skjálf-
andafljót getað flætt í Mývatn í vor-
leysingum. Dagar þess sem stöðuvatns
hefðu verið taldir.
Rannsóknirnar hannaði ég frá
upphafi þannig að litið var á vist-
kerfi og lífríki Mývatns og Laxár sem
eina heild. Með stórhug Þingeyinga
og Ólafs Jóhannessonar, þáverandi
forsætisráðherra, var hvort tveggja,
Mývatn og Laxá, friðað með lögum
2. maí 1974 á forsendum vísindalegra
niðurstaðna. Það var þá stærsta frið-
aða svæði í Evrópu og náði frá norðri
í Skjálfanda suður í Vatnajökul, alls
2.300 km2. Þetta var í fyrsta sinn á
Íslandi og í Evrópu sem heilt vistkerfi
var friðað og því var friðun Mývatns
og Laxár grundvallarskref í náttúru-
vernd á Íslandi.
Fimm árum síðar gáfum við út
Mývatnsbók sem dreift var um allan
heim í 2.000 eintökum. Mývatn varð
heimsfrægt og sérstök rannsóknastöð,
Náttúrurannsóknastöðin við Mývatn,
var sett á laggirnar og starfar í nánu
samstarfi við Háskóla Íslands.
ÞINGVALLARANNSÓKNIR 1974–1992
Mývatnsrannsóknir höfðu tekist
vel og þess vegna fór Eysteinn Jóns-
son, forseti sameinaðs Alþingis og for-
maður Þingvallanefndar, þess á leit við
mig að kanna Þingvallavatn og vatna-
svið þess, eitt stærsta vatn landsins við
helgasta stað þjóðarinnar, strax eftir
þjóðhátíðina 1974. Það vakti athygli að
á þjóðhátíðinni var Þingvallavatn nýtt
sem uppistöðulón fyrir Sogsvirkjanir
og vatnsborðinu stjórnað sem slíku.
Afleiðingin var átakanleg sjónmengun
með alinháum (um 60 cm) hvítum
borða af dauðum þörungum umhverfis
allt vatnið. Njálsbúð og hluti af þing-
helginni voru á kafi vegna þjónkunar við
virkjunina. Silungsveiðin rýrnaði því að
vatnsborðið sveiflaðist og silungsfæðan
drapst. Nú er vatnsborði Þingvallavatns
haldið stöðugu, það sveiflast lítið og
Njálsbúð er ekki lengur færð reglulega í
kaf. Það tók 18 ár að fá því breytt.
ÁRANGUR
ÞINGVALLARANNSÓKNANNA
Rannsóknirnar leiddu meðal annars
í ljós að hinn einkennandi blámi og
tærleiki hins djúpa Þingvallavatns um
hásumarið stafar af því að vatnið er
niturvana. Einnig að vatnið sem var
áður álitið „ískalt og ófrjótt“ er óvenju
gróskumikið miðað við stöðuvötn á
svipaðri breiddargráðu og reyndar jafn-
frjótt og hið grunna Mývatn. Framleiðni
í báðum vötnum er um 130 g C/m2 á ári.
Jurta- og dýrategundir í Þing-
vallavatni, þörungar, plöntur, hryggleys-
ingjar og hryggdýr, eru um 300 talsins.
Þeirra á meðal eru ellefu einlend dýr
og afbrigði sem hvergi finnast annars
staðar á hnettinum. Með rafeindasmá-
sjá fundust 16 tegundir glærra gullþör-
unga – þar af 14 nýjar tegundir fyrir
Ísland. Í Þingvallavatni finnast einnig
lifandi afkomendur elstu dýra Íslands
– tvær einlendar tegundir krabbadýra,
hvítleitar, blindar grunnvatnsmarflær
sem hafast við ofan í gjám og sprungum.
Þær hafa líklega lifað ísaldirnar af í
ORÐTAKIÐ SEGIR: Frjó eru vötn er falla undan hraunum.
Ísland á tvö stór stöðuvötn sem þetta á við um og glitra sem gimsteinar:
Þingvallavatn og Mývatn. Ég hef rannsakað bæði vötnin ásamt hópi 59
sérfróðra vísindamanna frá sex þjóðum sem hafa lagt fram mikla og vandaða
fræðilega þekkingu á vistkerfi Þingvallavatns og Mývatns og vatnasviði þeirra
á alþjóðlegum vettvangi vísindanna.
Listaskáldið góða og náttúrufræðingurinn Jónas Hallgrímsson var einna
fyrstur til að kanna Þingvallavatn. Hann spurði: „Höfum við gengið til góðs
götuna fram eftir veg?“ Vísindahópurinn getur goldið jáyrði við spurningunni.
Við höfum fetað í fótspor Jónasar, frænda míns, gefið út fimm bækur, alls
um 1.700 síður í um 15 þúsund eintökum, komið upp fjöldanum öllum af
fræðingum með meistara- og doktorspróf, birt nær 200 tímaritsgreinar og
haldið fjölda erinda um allan heim til þess að kynna sérstöðu og undur
Mývatns og Þingvallavatns, hraunkögraðra vatna á flekaskilum á Íslandi.
Náttúrufræðingurinn 90 (1), bls. 110–115, 2020