Náttúrufræðingurinn - 2020, Page 134

Náttúrufræðingurinn
134
Arfgerð (e. genotype) – Í víðasta skilningi má segja að
arfgerð einstaklings „taki til heildarerfðasamsetningar
(e. genetic constitution) einstaklings“.152
Auðlindafjölbrigðni (e. resource polymorphism) – Fjöl-
brigðni sem tengist eiginleikum sem endurspegla mismun-
andi nýtingu auðlinda (oftast fæðu og/eða búsvæði).
Búsvæði (e. habitat) [lífveru] – Tiltekið svæði þar sem lífvera
dvelst. Einkenni þess markast af því lífverusamfélagi sem
þar er auk allra annarra umhverfisþátta. Búsvæði lífveru/
tegundar geta verið mjög breytileg, og geta t.d. verið ólík eftir
því á hvaða lífsskeiði lífveran er. Oft skipta dýr um búsvæði
eftir árstíðum.
Fjölbrigðni (e. polymorphism; phenotypic polymorphism) –
Í ströngum skilningi merkir fjölbrigðni í stofni ósamfelldan
breytileika í einkenni (t.d. litamynstri, lögun líkamshluta, og/
eða tiltekinni hegðun), enda séu svipfarsafbrigðin tiltölulega
algeng í stofninum.
Mótanleiki svipfars/svipgerða (e. phenotypic plasticity) –
Mótanleiki svipfars er oft skilgreindur sem eiginleiki einstak-
lings til að svara mismunandi umhverfi með því að framkalla
mismunandi svipfar. Orðið sveigjanleiki hefur einnig verið
notað um hugtakið. Þetta hugtak var lengstum notað um
byggingareinkenni (morphology) en er nú einnig notað um
lífssöguleg og lífeðlisfræðileg einkenni, svo og atferli. Sum
þessara viðbragða eru varanleg (t.d. ýmis útlitseinkenni) en
önnur tímabundin.
Siklíðar (e. cichlids) – Fiskar af ættinni Cichlidae. Sums
staðar, t.d. í stóru vötnunum í Afríku (Malawí-, Tanganiyka-
og Viktoríuvatni), hafa siklíðar myndað fjölmargar tegundir
sem eru aðlagaðar mismunandi gerðum fæðu. Hefur þessi
þróun orðið á tiltölulega stuttum tíma.153 o.v.
ORÐSKÝRINGAR
Skorðun svipfars (e. canalization) – Conrad Waddington77
notaði þetta hugtak til að ná utan um þá almennu staðreynd
að þroskaferlar, eins og við sjáum þá í lífverum (og eru mót-
aðar af náttúrulegu vali), eru stilltir þannig að útkoman er
í stórum dráttum sú sama þótt minni háttar sveiflur eigi
sér stað í umhverfinu. Nú má segja að hugtakið lýsi því
hvernig megindrættir í þroskun svipfars eru lítt næmir fyrir
breytingum í umhverfi og/eða erfðaefni (því minni næmni
því meiri skorðun).
Strandbotn (e. littoral zone) – Almennt merkir þetta botn-
inn næst ströndinni. Í umfjöllun um Þingvallavatn höfum
við notað hugtakið yfir grjót- og malarbotn niður að þeim
mörkum þegar sandur og leðja taka við. Dýptarmörkin eru
breytileg, geta verið frá fjöruborði niður á um 10 m á stöðum
þar sem öldugangur getur orðið mestur en niður á um 5 m á
skjólsælli stöðum.
Svipgerð eða svipfar (e. phenotype) – „[Tekur] til allra [lýs-
anlegra] þátta í formi, lífeðli, atferli og vist einstaklings.“152
Vatnsbolur (e. water column) – Sé litið á hugtakið út frá
skiptingu í búsvæði má segja að vatnsbolurinn sé allt vatnið
utan þess sem er næst botni. Hversu nálægt botni vatns-
bolurinn nær er breytilegt; t.d. má nefna að síðla sumars geta
kransþörungar orðið um eins metra háir. Í Þingvallavatni
hýsir vatnsbolurinn afkastamesta framleiðslukerfi vatnsins
og murtan byggir afkomu sína á því að miklu leyti.154
Æxlunarlegur aðskilnaður (e. reproductive isolation) –
Samkvæmt hinu líffræðilega tegundahugtaki (e. biological
species concept) er tegund (species) skilgreind sem nátt-
úrulegur stofn lífvera þar sem einstaklingarnir geta æxlast
saman (ef þeir fá tækifæri til þess) en geta ekki æxlast með
einstaklingum annarra (skyldra) tegunda.155 Tegundirnar eru
þá sagðar æxlunarlega aðskildar.