Skólablaðið - 15.09.1979, Blaðsíða 15

„Allir tslendingar kunna að
lesa bækur. En hversu margir
kunna að lesa hús? Það er
meiri íþrótt að kunna að lesa
hús en að geta lesið bækur.
Húsið er hugsun, sem hefur
hæð, lengd og breidd. Bókin
er vöntun á hugsun, sem að-
eins hefur lengd. Húsið er
sannleikurinn um líf kynslóð-
anna. Bókin er lygin um líf
þeirra”.
ÞÖHBERGUR ÞÖRÐARSON, OFYITINN.,
HÚS EINARS JÖNSSONAR MYNDHÖGSVARA, A SKÖLAVÖRÐUHÆÐ, REIST
EFTIR HUGMYNDUM LISTAMANNSINS SJALFS.
torfbygginga, svonefndar fjósbaðstofur, þar sem
vetrarfjósið var haft undir baðstofunni, svo að
fólkið gæti notið hitauppstreymis frá skepnunum.
Slíkar baðstofur náðu. raunar aldrei útbreiðslu
nema í tveimur landshlutum, í Eyjafirði og
Skaftafellssýslum, en samt sem áður segir það
sína sögu af hörmungum fólks og allsleysi.
Steinhús á 18. öld.
18. öldin hefur verið kölluð hin myrkasta
í sögu landsins, en eitt er það þó sem gerir
hana merkilega í byggingarsögulegu tilliti, en
það er bygging fyrstu hlöðnu steinhúsanna 1757-
1765. Að vísu verða þessi hús á engan hátt tal-
in afsprengi hérlendrar byggingarlistar; þau
eru flest kostuð afdönsku stjórninni, teiknuð
af þekktum dönskum arkítektum og byggð af dönsk-
um. smiðum fyrir fólk, sem búið hafði erlendis og
gerði meiri kröfur til hýbýla en almenningur á
Islandi. Fjögur þessara húsa voru kirkjur, þ.e.
Viðeyjarkapella, Hóladómkirkja, Landakirkja í
Vestmannaeyjum og Bessastaðakirkja, en hin voru
Viðeyjarstofa, tugthúsið við Lækjargötu (Stjórnarráðið),
Bessastaðarstofa og Nesstofa. En þó að flest
við þessi hús bæri erlent yfirbragð, þá voru
þau úr innlendu efni sem færði framsýnum mönnum
eins og Skúla landfógeta heim sanninn um að unnt
væri að reisa hlrlendis byggingar, úr innlendu
efni, sem stæðust tímans tönn og álag vatns og
vinda.
Burstabærinn.
Síðasta skrefið i þróun íslenska torfbæj-
arins var hinn svonefndi bustabær. A síðari
hluta 18. aldar tóku að rísa við sjávarsíðuna
danskættuð verslunar- og kaupmannshús úr timbri,
samtímis því sem timburinnflutningur eykst við
lok einokunar. Þetta hefur þau áhrif að bændur
taka að snúa göflum stofu og skála fram að bæj-
arhlaðinu, auk þess sem notkun timburs innan
dyra eykst til muna, Timburþil eru síðan sett
á framgaflana, og útihúsum, skemmu og smiðju er
síðan skipað hvorum megin við skála og stofu,
einnig með -úimburstafla fram að hlaði. Bursta-
bærinn eins og við þekkjum hann og hlr er lýst
að ofan, kemur til sögunnar um 1820 - 30, en
algengur verður hann vart fyrr en undir síðustu
aldamót. Timburstafirnir gáfu torfbæjunum reisn
og yfirbragð timburhúss, þó að bærinn að öðru
leyti væri lítt breyttur frá fyrri tíð. Hér var
því um að ræða nokkurs konar leikmynd eða "Pót-
emkin-tjöld" sem höfðu fagurfræðilegt en ekki
hagnýtt gildi, líkt og skreyttar forhliðar stor-
borgarhúsa erlendis. Ávissan hátt er bursta-
bærinn talandi tákn um þá þjóðarvakningu sem
átti sér stað í kjölfar Jóns Sigurðssonar og
Fjölnismanna, tákn um að þjóðin væri nú loks
að rísa upp úr þeim hörmungum sem hún hafði
mátt þola síðustu aldirnar.
Upphaf
timburhúsatímabilsins.
Samhliða breytingum í atvinnuháttum á
síðari hluta 19. aldar og fram yfir aldamót
hleypur fjörkippur í vöxt margra kaupstaða.
Hingað koma norskir hvalveiði-og síldarkaupmenn
sem reisa heil þorp að norskri fyrirmynd með
glæsilega útskornum timburhúsum. Elstu kaup-
staðarhúsin voru verzlunarhús í dönskum stíl,
einlyft með bröttu risi og klædd tjörguðum
borðum. Einnig tíðkaðist að hús væru hlaðin í
binding að erlendri fyrirmynd, þ.e. hlaðið með
múrsteinum upp í timburgrind, þó að vart væri
það algengt. Eftir því sem leið á öldina og
efnahagur fólks batnaði, urðu timburhúsin smám
saman stærri og veglegri, gluggar stækkuðu og
útskurður jókst og farið var að byggja tvílyft.
Ef við lítum aftur til ársins 1865, þá eru í
Reykjavík aðeins 83 timburhús og 9 steinhús auk
torfkofa í útjaðri bæjarins. Stærstu hús bæjar-
ins (og um leið landsins) voru þá stórhýsið
Glasgow og Mennta-skólinn, hvort tveggja timbur-
hús. En þótt. harla mikill frumbýlingsbragur
væri enn á hinni væntanlegu höfuðborg, voru
strax á þessum tíma til menn sem settu fram
djarflegar og framsýnar hugmyndir um skipulag
og útlit hins vaxandi bæjarfélags:
„Tjörnina á að hlaða upp, og þar á að verða
höfn höfuðstaðarins, því án góðrar hafnar getur
Reykjavík aldrei orðið nema kaupstaðarkorn, eins
og Tómas Sæmundsson orðar það. En bregðist það,
að höfnin komi þar, þá er að fegra umhverfi
tjarnarinnar, setja þar ótal gosbrunna. Upp á
hæðunum beggja megin tjarnarinnar eiga að rísa
stórbyggingar bæjarins, en á melunum alla leið
suður undir Skerjafjörð eiga að vera íbúðarhúsa-
hverfi með skrautgörðum. I Laugardalnum á að
vera íþróttasvæíSi, en sunddokk við Batteríið í
nánd við Sölvhól. Hana á að grafa inn í hólinn
með fyrirhleðslu og lokræsi."
Þessar hugmyndir voru settar fram af
Sigurði Guðmundssyni málara um miðja síðustu öld.
Islenzk
báruj árnsmenning.
Fljótlega tók aö bera á því að hús eingöngu
o