Fiskifréttir - 20.12.1996, Blaðsíða 15

FISKIFRÉTTIR föstudagur 20. desember 1996
15
Texti: Magnús Þór Hafsteinsson
tóku olíu áður en áfram var haldið.
Herskipin mættu síðan skipalest-
unum úti af Norðurlandi. Þar röð-
uðu kaupskipin sér upp í lest en
herskipin voru staðsett yst til varn-
ar árásum kafbáta og flugvéla. Síð-
an var haldið í norðaustur til móts
við vægðarlausa óvini og banda-
menn sem börðust fyrir tilverurétti
þjóðar sinnar og biðu í óþreyju eft-
ir nýjum vistum.
Viðbúnaður Þjóðverja
Hitler óttaðist ávallt að
Bandamenn kynnu að reyna inn-
rás á Noregsströndum, og til að
vera viðbúinn henni sendi hann
flest herskipa Þjóðverja þangað.
Þó að Þjóðverjar ættu öflugan kaf-
bátaflota með bækistöðvar í
Þrándheimi og Björgvin, var
herskipafloti þeirra veikur miðað
við flotastyrk Bandamanna. Þeir
gátu þó státað af nokkrum öflug-
um bryndrekum svo sem Admiral
von Tirpitz, systurskipi Bismark,
og beitiskipinu Scharnhorst. Bæði
þessi skip héldu ásamt tundurspill-
um til í fjörðum í Noregi. Bretum
stóð mikil ógn af
þessum skipum
því að ljóst var
að ef byssukja-
ftar þeirra kæm-
ust í tæri við
skipalestirnar
gætu þau valdið
gífurlegu tjóni á
skömmum tíma.
Af þessum or-
sökum neyddist
flotastjórn
Breta ávallt til
að halda úti öfl-
ugum flota
herskipa í
grennd við
skipalestirnar
sem grípa áttu í
taumana ef
Þjóðverjar
sendu brynd-
reka sína til
hafs. í þeim
hópi voru orr-
ustuskip, beitis-
kip, tundurspill-
ar og flugmóð-
urskip. Þessi
ógn batt dýrmæt
skip við verk-
efni í íshafinu, -
skip sem skorti
sárlega á öðrum hafsvæðum svo
sem sunnar í Atlantshafi, Miðja-
rðarhafi og Kyrrahafi.
Þjóðverjum var mjög í mun að
sökkva sem flestum kaupskipum á
leið til Rússlands. Varningur sá
sem skipalestirnar höfðu innan-
borðs hafði gífurlegt hernaðarlegt
mikilvægi. Eitt skip gat haft með-
ferðis hergögn, sem tæki heila lan-
dorrustu með miklu mannfalli og
tilkostnaði að tortíma, ef þau
kæmust á leiðarenda.
Skipalestir frá íslandi og
Skotlandi
Fyrsta skipalestin fór frá
Hvalfirði 21. ágúst 1941 og hún
komst heilu og höldnu til Ark-
hangelsk 10 dögum síðar. Skipa-
lestum sem fara áttu til Rússlands
Kortið sýnir siglingaleiðir skipalestanna milli Skotlands og íslands og til og frá Norðvestur-Rússlandi. Helstu
skipalægi og flugvellir stríðsaðila eru merktir inn ásamt því hversu langt á haf út flugvélar þeirra höfðu flugþol.
áhöfnum þeirra týndu lífi. 18
herskip af ýmsum stærðum töpuð-
ust og með þeim fórust 1.944
menn.
Þjóðverjar urðu einnig að
gjalda átakanna dýru verði. Þeir
töpuðu fimm herskipum. í þeim
hópi var orrustubeitiskipið
Scharnhorst sem var sökkt í Bar-
entshafi 26. desember 1943. Ein-
ungis 36 af tæplega 2.000 manna
áhöfn komust af. Tirpitz, systurs-
kipi Bismarck, hvolfdi eftir
sprengjuárás flugvéla frá Bret-
landi, þar sem það lá við festar í
Tromsö 12. nóvember 1944. Tæp-
lega 1.000 manns lokuðust inni í
skipinu og fórust flestir. Þjóðverj-
ar misstu 32 kafbáta í Ishafinu,
flesta með allri áhöfn. Að auki
töpuðu þeir fjölda flugvéla í árás-
um á skipalestirnar.
Saga sem ekki má
gieymast
Saga íshafsskipalestanna
geymir frásagnir af fjölmörgum
harmleikjum sem áttu sér stað í
stríðsátökunum á þessum misk-
unnarlausa
Tundurspillarnir Echo og Eclipse stíma út Seyðisfjörð.
Skipafjöldi bíður brottfarar í Hvalfirði árið 1942.

PQ 18 skipalestin á siglingu 14. september 1942. Flutningaskipið Mary Luckenback sprengt í loft upp.
voru gefnir bókstafirnir PQ og síð-
an númer eftir því hvar þær voru í
röðinni, eftir þá fyrstu sem hét
PQl. Skipin sigldu einnig í lestum
frá Rússlandi til íslands, yfirleitt
með litla eða enga farma, og þá
höfðu skipalestirnar bókstafina
QP og númer til aðgreiningar. Alls
voru 18 skipalestir af ýmsum stærð-
um sendar frá Islandi til Rússlands
frá ágúst 1941 til september 1942.
Þessi skip snéru aftur í 15 skipalest-
um. Einnig var reynt að láta skip
læðast einskipa til Rússlands en
það gafst illa og var því hætt (sjá
jólablað Fiskifrétta 1995). Frá og
með haustinu 1942 fóru skipalest-
irnar frá Skotlandi, en skip bættust
oft í hópinn frá íslandi þegar lest-
arnar áttu leið þar hjá. ísland var
einnig eftir sem áður mikilvæg
miðstöð fyrir ratsjárstöðvar, flug-
vélar og skip sem vernda áttu skip
Bandamanna á ferð um hafið.
Goldið dýru verði á báða
bóga
í heildina sendu Bandamenn
41 skipalest til Norðvestur-Rúss-
lands á stríðsárunum. Skipin snéru
aftur í 35 lestum. Meðan á stríðinu
stóð voru fluttar alls 17,5 milljónir
tonna af ýmsum varningi til Sovét-
ríkjanna. Tæplega fjórðungur þess
fór með Ishafsskipalestunum, og
af því töpuðust 7 prósent (tæp
300.000 tonn). Margar skipalest-
anna komust svo til klakklaust yfir
hafið en aðrar guldu verulegt af-
hroð og örlögum skipalestarinnar
PQ17 má líkja við hreina slátrun.
Mest varð tjónið árið 1942, en þá
fóru skipin frá íslandi.
Þó að tapið á varningi virðist
ekki ýkja stórt í prósentum talið
voru íshafsskipalestirnar hlutfalls-
lega séð mannskæðustu skipalestir
stríðsáranna. Fæst skipanna voru
búin til siglinga á norðurslóðum.
Við beint tap bættist álag á menn
og búnað vegna hinna geysierfiðu
skilyrða sem ríkja í Ishafinu.
Ahafnir voru oft illa útbúnar til að
takast á við erfið skilyrði, og fæstir
skipstjóranna eða flotaforingjanna
höfðu reynslu af siglingum á þess-
um hafsvæðum. Líkamlegt og and-
legt álag var oft gífurlegt og margir
buguðust. Menn létust fljótt í köld-
um sjónum eða frusu í hel í björg-
unarbátum. Margir hlutu örkuml
ævilangt vegna sára og kuls.
Alls var 104 kaupskipum
sökkt á Ishafsskipaleiðinni á
stríðsárunum og 829 manns úr
hjara veraldar.
Einnig eru
fjöldamörg
dæmi um ein-
stæðan hetju-
skap, hugrekki
og þrek manna
og kvenna af
ýmsum þjóðern-
um (algengt var
að konur væru í
áhöfnum so-
vésku kaupskip-
anna). Þetta
gildir jafnt um
Bandamenn og
Þjóðverja.
Þegar átökin
voru hvað blóð-
ugust héldu
skipalestirnar
frá Islandi.
Margir þeirra
sem létust áttu
síðast landsýn
við strendur Is-
land. Saga
skipalestanna á
Atlantshafi er
samtvinnuð ís-
landssögunni.
Með þeim sann-
aðist hernaðar-
legt mikilvægi legu þessarar eyju í
miðju Norður-Atlantshafi. Hér í
jólablaði Fiskifrétta verður saga
tveggja íshafsskipalesta sögð og
rætt er við tvo íslenska farmenn
sem tóku þátt í þessum hildarleik.
Heimildir
Richard Woodman: Arctic Convoys.
London 1994.
Bob Ruegg og Arnold Hague: Convoys
to Russia 1941-1945. Kendal, Eng-
land 1993.
Paul Kemp: Convoy! Drama in Arctic
Waters. London 1993.
Jónas Jónasson: Krappur lífsdans. Æv-
isaga Péturs H. Ólafssonar. Vaka
Helgafell 1994.
Höfundur starfar sem fiskifræð-
ingur við Sjávarútvegsháskól-
ann í Tromsö og er fréttaritari
RIJV í Norður-Noregi. Hann
skrifar reglulega í Fiskifréttir.