Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2004, Síða 112

Múlaþing
Úthéraði en allir eru sammála um að Ijöldi
þeirra hafi verið í hámarki frá 1989 til 1992
sem talningar á vetrarstöðvunum á Bret-
landseyjum staðfesta. Þá var grágæsa-
stofninn í sögulegu hámarki. Hin síðari ár er
talið að fuglunum hafi fækkað nokkuð.
Samverkandi þættir eins og hart vor,
eggjataka, óhagstætt tíðarfar yfir sumarið
og skotveiðar að hausti geta haft veruleg
áhrif á afkomu grágæsa.
Mikið gæsavarp er á Úthéraði, áætlað
10% af varpstofni grágæsa á íslandi
samkvæmt mati Náttúrufræðistofnunar
íslands (NÍ-01005, bls. 99). Það er ekki síst
vegna landbúnaðarins sem grágæsum
vegnar vel á svæðinu. Honum fylgir aukið
fæðuframboð á vorin. Þá heiðra þær
viðkomandi bændur með nærveru sinni og
leggja dóm sinn á ræktað land og þakka
fyrir með áburðargjöf í staðinn. Sú stað-
hæfing að ekki grænki undan gæsaskít á
ekki við rök að styðjast. Það eru einkum
nautgripabændur, þar sem mikil ræktun,
endurvinnsla jarðvegs og ríkuleg áburðar-
gjöf tíðkast, sem fá flestar gæsir í tún sín og
akra Gæsirnar staldra einnig við hjá
sauðijár- og kartöflubændum og stangast
hagsmunir þeirra og fuglanna á í sumum
tilfellum.
Almennt um grágæsina
Tegundin er farfugl sem á
varpheimkynni á íslandi en er á veturna að
langmestu leyti á Bretlandseyjum. Sumar
og haust samanstendur stofninn af full-
orðnum varpfuglum, ungfuglum og ókyn-
þroska geldfuglum en á vorin eru aðeins
varpfuglar og geldfuglar í stofninum.
Fjótt á litið virðast allar grágæsir vera
eins í útliti stórir gráir fuglar. En þegar betur
er að gáð þá er engin þeirra eins. Hver fugl
hefur sitt einstaklingseinkenni. I grófum
dráttum er munur milli kynja sá, að
kvenfuglinn er minni en karlfuglinn og
hefur ekki eins mikið af dökkum ijöðrum á
kviði. Hún hefur einnig minni hvíta rák um
goggrótina af þeim fuglum sem bera slík
einkenni en það eru ekki allir. Karlfuglar á
öllum aldursstigum, allt frá nýklöktum
dúnungum og eldri, eru á allan hátt ljósari
þ.e grárri (dúnungar, ljósari gulgrænir) en
kvenfuglar.
Grágæsin vegur að meðaltali 3,7 kg en
þær þyngstu eru rúmlega 5 kg. Ungarnir
tvöfalda þyngd sína fyrstu vikurnar.
Fullorðnir fuglar verða móleitir með
aldrinum, það er að brúnum fjöðrum
fjölgar. Ungfuglar eru stálgráir fyrsta árið.
Á kviðnum eru gæsirnar hvítar (sumir
ungar gráir) og ofan á vængjum eru
silfurgráir fletir. Goggur er appelsínugulur á
fullorðnum fuglum, einstaka fuglar eru með
bleikan gogg, (1/5000 hlutfall) en það er
einkenni austrænu grágæsarinnar sem
verpir austur um Evrópu. Goggurinn er
grængulleitur á ungum. Urn goggrótina
myndast hvít rák eða blettir á sumum
fuglum sem er einstaklingseinkenni sem
stækkar með árunum og er meira áberandi á
karlfuglum.
Á ungunum vottar sjaldnast fyrir
þessum einkennum fyrsta árið, en þess í
stað fá margir þeirra hvítan flekk undir
kverk sem nær mismikið niður á háls. Litlir
dúnungar eru grængulir að lit og gráleitir á
baki, á vængstúfum og ofan á kolli. Þeir
hafa dökkan gogg með ljósri nögl, þessi
einkenni breytast eftir því sem þeir stækka
og verður þá nöglin dökk og annar hluti
goggsins þokast yfir í það að verða
appelsínugulur. Fætur dúnungans eru
dökkir. Margir fuglar á öðru ári hafa enn
gráleita goggnögl en að öðru leyti eru þeir
að líkjast meira búningi fullorðinna fugla.
Strax um eins árs aldur byrja að vaxa
svartar fjaðrir á kviðnum sem með árunum
110