Saga - 2012, Síða 195

samfélagsbreytingar kröfðust þess að rekstur kirkjunnar færðist í áföngum
úr landbúnaðarhagkerfi fyrri alda yfir í peningahagkerfi nútímans. Það
kemur málinu hins vegar ekki við að eignahöfuðstóllinn myndaðist á
kaþólskum tíma. — Það var ekkert kaþólskt við það rekstrarfyrirkomulag
sem hvíldi á jarðeignum. Það kom einfaldlega ekkert annað til greina.
Um ýmis önnur túlkunaratriði má deila, eins og hverjir hafi verið drif-
kraftarnir eða eftir atvikum hemlarnir í trúarsögulegri þróun þjóðarinnar.
Þannig víkur höfundur á nokkrum stöðum að þeirri miklu breytingu sem
orðið hafi á trúarlífi, trúarháttum og trúarskoðunum þjóðarinnar sl. tvær
aldir eða svo og haldist hefur í hendur við þróun trúmála almennt í vest-
rænum samfélögum. Þessa breytingu skýrir hann einkum á hugmynda-
sögulegan máta, þ.e. með áhrifum frá sögulega-gagnrýnum guðfræði -
stefnum er gert hafa vart við sig frá upplýsingartímanum (sjá m.a. bls. 210).
Raunar virðist hann ekki sjálfum sér samkvæmur í mati sínu á stöðu trúar-
innar fyrir þessa breytingu. Ýmist telur hann trúna hafa einkennst af „hjátrú
og skynhelgi“ (bls. 210) eða að hún hafi þvert á móti verið innileg og pers-
ónuleg (bls. 234). Hvorugt virðist raunar rökstyðjanlegt með sagnfræðilegum
aðferðum. Hér verður ekki fallist á að trúarsöguleg þróun síðustu alda verði
best skýrð með aðferðum hugmynda- og guðfræðisögu enda er um gagn-
tækari breytingu að ræða en svo. Hefur henni verið lýst sem þróun frá
„trúarmenningu til trúarsannfæringar“ (sjá Loftur Guttormsson: Kristni á
Ísl. 3. b., bls. 359). Er þar átt við að kirkjan og trúin hafi hætt að vera alltum-
lykjandi rammi samfélags og menningar en í stað þess komið trúarleg ein-
staklingshyggja þar sem sannfæring einstaklingsins ræður úrslitum um trú-
ariðkun hans í stað samsömunar eða skyldu áður. Þetta er hugarfars- og
félagssöguleg þróun sem ristir mun dýpra en hin hugmyndasögulega og
felur í sér bæði aukna individúalíseringu og aukna sekúlaríseringu. Tæpast er
mögulegt að skrifa kirkjusögu síðari alda án þess að beita þessum hugtök-
um í mun ríkari mæli en höfundur gerir. Hér virðast hugmyndasöguleg efn-
istök hans verða honum fjötur um fót.
Höfundur kveðst reyna „að forðast mikla notkun tilvísana“ enda tíðkist
slíkt ekki í yfirlitsverkum (bls. 9). Það er rétt að í yfirlitsritum er oft ekki
vísað til heimilda og er það miður. Bæði dregur slíkt úr trúverðugleika rit-
anna og veldur því að þau nýtast ekki sem skyldi við áframhaldandi rann-
sóknir. Á yfirlitsriti af því tagi sem Torfi hefur sent frá sér er þetta líka sér-
stakur ljóður þar sem mörg efnisatriði sem ekki liggja ljóst fyrir svífa nú í
lausu lofti. Í analýtískara yfirliti væri þetta ekki eins skaðlegt. Þá virðist
hending um of ráða hvenær vísað er til heimilda eða hjálpargagna og
hvernig það er gert.
Í formála kveðst höfundur vera útlitshönnuður, ritstjóri og útgefandi
verks síns „með þeim kostum og göllum sem slíku fylgir“ (bls. 9). Gallar
þessa fyrirkomulags eru augljósir. Rit sem standast eiga fræðilegar kröfur
þurfa bæði á ritrýningu og ritstjórn að halda. Kostirnir eru ekki jafnskýrir.
ritdómar 193
Saga haust 2012_Saga haust 2004 - NOTA 27.11.2012 10:47 Page 193