Fréttablaðið - 01.09.2022, Síða 20

Ég hvet þig því, neyt-
andi góður, til að
kaupa ekki sjókvíaeld-
islax því ef fyrirtæki
þurfa að blekkja svona
mikið til að selja vöru
sína, þá er líklega ekki
allt með felldu.
Nýlega gaf Matvælastofnun það
út að ekki mætti selja eldislax sem
íslenskan lax. Sjá frétt Fréttablaðs­
ins frá 24. ágúst. Einungis má nota
afurðarheitið íslenskan lax yfir laxa
sem veiddir eru á stöng eða í net á
Íslandi. Það var afar ánægjulegt að
heyra þetta og gríðarlega mikilvægt
að leyfa ekki eldisfyrirtækjum að
komast upp með að blekkja neyt­
endur.
Lax sem er alinn í sjókvíum á
Íslandi er allur af norskum upp­
runa. Eldislaxinn hefur verið kyn­
bættur áratugum saman til þess að
stækka hratt, fitna hratt og komast
sem hraðast á disk neytenda. Á
Íslandi hafa verið villtir laxastofnar
frá síðustu ísöld. Laxastofnar sem
hafa aðlagast erfiðum aðstæðum í
þeim ám sem þeir kalla heimili sitt.
Strokulaxar af norskum uppruna
úr sjókvíaeldi eru stærsta ógnin
við þessa viðkvæmu stofna og því
er það ekkert annað en móðgun að
selja þann lax sem íslenskan lax.
Mikil blekking er falin í sölu á
sjókvíaeldislaxi. Orð sem gjarnan
eru notuð í merkingum á eldislaxi
eru til dæmis „sjálfbær“, „vistvænn“,
„náttúrulegur“ og svo auðvitað
„íslenskur“. Því miður eru öll þessi
orð ekkert annað en fyrirsláttur
þegar um er að ræða sjókvíaeldislax.
Nýlega var ég staddur á Kef la­
víkurflugvelli og sá þar lax til sölu.
Umbúðirnar voru eins og svo margt
annað þar ætlaðar til að fá erlenda
ferðamenn til þess að kaupa
„hreina“ íslenska vöru. Þar mátti sjá
fallega mynd af Fossálum í Skaftár­
hreppi en augljóslega kemur sjó­
kvía eldis lax ekki þaðan, og ýmsar
fullyrðingar sem voru vægast sagt
vafasamar. Á pakkanum stóð „Arc­
tic Salmon“ (tegundarheiti sem ein­
faldlega er ekki til), „100% naturally
raised“ og „eco sustainable“. Við
nánari athugun kom í ljós að þessi
lax er frá sjókvíaeldisfyrirtækinu
Arnarlaxi. Nafnið Arnarlax kom
hvergi fram á pakkningunum, en
þess í stað var QR­kóði og vefsíðan
arcticsalmon.is. Við nánari athugun
leiðir þetta þig á vefsíðu Arnarlax.
Skoðum þessar fullyrðingar
aðeins betur. „Arctic salmon“ er
einfaldlega ekki dýrategund, heldur
er það orð sem Arnarlax notar til
Íslenskur lax og „íslenskur lax“
Heimamenn í Skorradal hafa átt í
erfiðum samskiptum við rekstrar­
aðila Andakílsárvirkjunar í meira
en 70 ár. Áhyggjuefni okkar hafa
löngum þótt léttvæg í samhengi
fjárhagslegra hagsmuna orkuvers­
ins, svo sem af hreiðrum sem fara
á kaf þegar hækkað er í vatninu á
varptíma. Eða þegar vatnið „stend­
ur“ í hæstu hæðum vikum saman
með tilheyrandi landbroti um leið
og hvessir. Eða þegar ísinn leggst
niður á viðkvæmasta lífbelti Skorra­
dalsvatns þegar drenað er úr því.
Náttúran hefur borið skaðann af
starfsemi Andakílsárvirkjunar í 70
ár.
Heimamenn hafa ítrekað borið
fram óskir um að dregið verði úr
umhverfisáhrifum virkjunarinnar,
einkum að dregið verði úr yfir­
borðssveiflunni í Skorradalsvatni
og að bætt verði skilyrði í efri hluta
Andakílsár fyrir silung, en farveg­
urinn er mjög óstöðugur og þornar
stundum upp í þurrkatíð.
Andakílsárvirkjun hefur ekki
virkjunarleyfi. Eina leyfið sem hún
hefur og fellur undir raforkuöflun er
miðlunarleyfi fyrir hækkun vatns­
yf irborðs Skorradalsvatns um
50 cm frá náttúrulegri vatnsstöðu,
átta mánuði hvers árs. Þetta leyfi
var gefið út af ráðherra árið 1957
til að mæta kröfu virkjunarinnar
til framleiðsluaukningar vegna
tilkomu Sementsverksmiðjunnar
á Akranesi. Áður, eða 1948, hafði
virkjunin, án heimildar, látið gera
stíf lu í Andakílsá þar sem hún
rennur úr Skorradalsvatni. Auk 8
mánaða miðlunarheimildarinnar
voru fleiri skilyrði bundin leyfinu
sem ekki eru rakin hér.
Þau eru um margt svo óskýr að
orkumálastjóri taldi, árið 1994, að
„mörg rök mæli með því að miðlun­
arleyfið verði endurskoðað.“ Síðan
eru liðin 28 ár við óbreytt ástand
og mikil orka heimamanna hefur
farið í það að biðla til rekstraraðila
um að draga úr miðluninni á þeirri
forsendu að náttúran verði fyrir
skaðanum.
Þegar OR tók við rekstri virkjun­
arinnar árið 2004 og síðar dóttur­
félög OR reiknuðum við með að
nú væri kominn rekstraraðili sem
leggja myndi metnað sinn í að
ganga fram af virðingu við nátt­
úruna. Fyrirheitin eru falleg: „Orka
náttúrunnar framleiðir og selur
rafmagn á ábyrgan og umhverfis­
vænan hátt til allra landsmanna“
(af vef ON).
ON hefur vissulega staðið sig
betur en fyrri rekstraraðilar og það
hefur verið komið fram af meiri
kurteisi en á árum áður, en stýring á
yfirborði Skorradalsvatns, landbrot
og umhverfisáhrif framkvæmda á
vegum virkjunarinnar, eru enn
sömu átaka­ og ágreiningsefnin,
áratug eftir áratug – af því skýrar
heimildir eru ekki fyrir hendi!
Aldrei hefur bólað á vilja eigenda
orkuversins til að sækja um virkj­
unarleyfi og fá þar með á hreint
hverjar heimildir virkjunarinnar
skuli vera. Er skákað í því skjóli að
virkjunin sé svo gömul að þess þurfi
ekki, og að hún hafi starfsleyfi frá
Heilbrigðiseftirliti Vesturlands. Í
því starfsleyfi er verið að framfylgja
ákvæðum laga um hollustuhætti og
mengunarvarnir, en það felur ekki
í sér neinar heimildir á grundvelli
orkulaga og er langt frá því ígildi
virkjunarleyfis. Að halda því fram
að svo sé, er óheiðarlegt og rímar
ekki við Siðareglur Orkuveitunnar.
Í „leiðarljósi“ í eigendastefnu OR
eru sannarlega gefin fögur fyrirheit
um „virðingu gagnvart umhverfinu“
um „ábyrga nýtingu auðlinda“ og að
fyrirtækið umgangist náttúruna af
virðingu. Á sama tíma rekur OR, í
gegnum dótturfyrirtæki sín, orku­
ver sem ekki hefur virkjunarleyfi!
Það er sorglegt að stjórn og eig­
endur OR/ON/Andkílsárvirkjunar
skuli ekki hafa þann metnað, já
setja það beinlínis á oddinn, að hafa
gildar og skýrar heimildir fyrir nýt­
ingu sinni á náttúrunni í Skorradal.
Það er staðreynd að Andakílsár­
virkjun hefur ekki virkjunarleyfi og
því liggja ekki fyrir skýr skilyrði sem
lúta að umhverfisvernd, landnýtingu
og tæknilegri getu sem taka ber á í
virkjunarleyfi. Á meðan afmörkun
heimilda liggur ekki fyrir verður
tortryggni í garð allra framkvæmda
sem rekstraraðilinn, þ.e. dótturfyrir­
tæki OR standa fyrir – sama hversu
áferðarfalleg fyrirheit liggja starf­
seminni til grundvallar. n
Andakílsárvirkjun starfar án virkjunarleyfis
Elvar Örn
Friðriksson
framkvæmdastjóri
Verndarsjóðs
villtra laxastofna,
NASF
Hulda
Guðmundsdóttir
Fitjum í Skorradal
þess að blekkja ferðamenn. „100%
naturally raised“ er önnur blekk­
ing, þar sem það er ekkert nátt­
úrulegt við sjókvíaeldi. Laxinn í
þessum pakka kemur úr sjókví þar
sem 160.000­200.000 aðrir laxar af
sama uppruna synda í hringi, éta
og eru nagaðir af laxalús þangað
til þeim er slátrað. Líklega hafa
um 20­25 prósent af þeim löxum
drepist í framleiðsluferlinu áður en
þeir náðu fullri stærð, en það þykja
eðlileg afföll í sjókvíaeldi. Rétt er
að minna á það að árið 2021 dráp­
ust um þrjár milljónir eldislaxa í
sjókvíum við Ísland. Hvað er það
nákvæmlega sem er 100% náttúru­
legt við þetta ferli?
Þá komum við að orðinu sem eru
svo hryllilega misnotað til þess að
blekkja neytendur, „eco sustain­
able“. Skilgreining á þessu hugtaki
hljómar einhvern veginn svona:
„Hæfni vistkerfa til að halda uppi
komandi kynslóðum með það að
markmiði að vernda líffræðilegan
fjölbreytileika þeirra“. Arnarlax
hefur árum saman notað koparoxíð
sem ásætuvörn á sjókvíum sínum,
í leyfisleysi. Koparoxíð virkar
sem staðbundið eitur á þörunga
og hryggleysingja og hefur nei­
kvæð áhrif á lífeðlisfræðilega ferla.
Norskættaði laxinn sleppur líka og
hrygnir með villtum laxi, þynnir út
erfðaefni hans og á endanum verður
stofninn óhæfur til að lifa af í nátt­
úrunni. Skólp frá kvíunum rennur
óhindrað í firðina, laxa­ og fiskilús
fjölgar sér í milljarðatali með nei­
kvæðum áhrifum á villta stofna, og
til að berjast gegn því er notast við
lyfjablandað fóður, hrognkelsi og
lúsaeitur. Allt hefur þetta neikvæð
áhrif á líffræðilegan fjölbreytileika.
Hvernig í ósköpunum telst þetta
sjálfbært eða „eco sustainable“?
Ég hvet þig því, neytandi góður,
til að kaupa ekki sjókvíaeldislax,
því ef fyrirtæki þurfa að blekkja
svona mikið til að selja vöru sína,
þá er líklega ekki allt með felldu. Þá
hvet ég innkaupastjóra verslana til
þess að standa með viðskiptavinum
sínum og forðast vörur sem blekkja
þá. Stöndum með náttúrunni og
villta laxinum. Íslenskur lax kemur
úr íslenskum ám, ekki úr sjókvíum í
eigu norskra stórfyrirtækja. n
20 Skoðun 1. september 2022 FIMMTUDAGURFRÉTTABLAÐIÐ