Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 56

ANDVARI LÍFHYGGJUMAÐUR EÐA RÓMANTÍKER? 55
taldi hugmyndina um að afl fossins yrði beislað með hugviti mannsins vísa
til æðra takmarks sem væri sameiginlegt með mannkyninu. Innra með því
byggi áðurnefndur kraftur, enn máttugri en fossins, sem væri tilkominn frá
frumuppsprettu andans. Að virkja afl fljótsins var aðeins hluti stærra og
háleitara markmiðs sem beindist að því að fanga þann hluta hins „guðdóm-
lega“ krafts sem leyndist innra með manninum og með honum renna stoðum
undir nýjan lífvænlegan heim:16
Ég þykist skynja hér sem djúpt í draum,
við dagsbrún tímans, nýja magnsins straum,
þá aflið, sem í heilans þráðum þýtur,
af þekking æðri verður lagt í taum.
– Er hugarvaldsins voldug öld oss nær,
þá veröld deyr ei, er hún guð sinn lítur,
þá auga manns sér allri fjarlægð fjær,
þá framsýn andans ljósi á eilífð slær
og mustarðskorn af vilja björgin brýtur?17
Sé litið á Einar sem nietzscheískan efnishyggjumann sem að auki hafi trúað
á einingu anda og efnis getur reynst örðugt að skýra hugmyndir í Gullskýi
um æðri sál utan efnisheimsins og aðgreininguna sem sumir hafa greint í
„Dettifossi“ á krafti fljótsins annars vegar og andans hins vegar (sjá nánar
síðar). Fullyrðing Stefáns Einarssonar um trú hans á einingu anda og efnis
virðist geta farið saman við meinta veraldarhyggju og sannfæringu um trú-
lausan heim í ljóðum hans, þó að Stefán hafi ekki verið þeirrar skoðunar.
Sigurður Nordal var því samt ósammála og áleit Einar hafa verið tvíhyggju-
mann og vísaði í orðalag í Gullskýi því til stuðnings þar sem talað er um
„tvíbrotið“ eðli náttúrunnar.18
Kristján Karlsson tók síðar undir með Sigurði. Þrátt fyrir að telja ljóð
Einars standa „einangruð og utanhefðar“ nefnir hann Björn Gunnlaugsson
(1788–1876) yfirkennara og kvæðabálkinn Njólu sem helstu fyrirmynd að
hugarheimi þeirra og myndmáli. Báðir hafi gert eðlisfræðilegar forsendur að
grundvelli sínum undir því yfirskini að vilja samræma guðstrú og vísindi í
eina samhangandi heimsmynd.19 Sé fallist á þetta hjá Kristjáni verður erfitt
að gangast við að Einar hafi boðað guðleysi í anda Nietzsche í þeim nýja
heimi andans sem hann sá fyrir sér í „Dettifossi“ („hugarvaldsins voldug
öld“). Þvert á móti gerir túlkun hans því skóna að leitin hafi falist í að skapa
nýtt pláss eftir nýjum skilyrðum fyrir hið andlega (eða trúarlega) í guðlausri
veröld nútímans. Kristján er samdóma Sigurði um tvíhyggju Einars og hafn-
ar því að guðshugmynd hans eða Bjarnar sé túlkuð sem algyðistrú eða hug-
mynd um „alveldissál“: