Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 89

88 JÓN SIGURÐSSON ANDVARI
þeirra í þessari sögu, frænka Brynjólfs biskups, og hjálparhella Ragnheiðar.
Að öðru leyti voru konur aukaverur sem gegndu því hlutverki að ala börn,
sjá um börn og sjúka, vinna húsverk, aðstoða og bera körlum fæði. Og yfir-
stéttarmæður áttu að tryggja erfingja, arf og eignir, jarðir og valdastöður
(Helgi 2003:136-141).
Mörg dæmi voru kunn um karla sem ,,sáðu út og niður“ en ekkert varð
sannað og fljótt fundinn staðgengill, svokallaður leppur. Konan bar aftur á
móti allar sönnur í sér sjálfri, og hún var sjálf, þegar svo bar undir, aðgöngu-
leið barnsins að erfðum, eignum, frama og samfélagsstöðu. Ungar hefðar-
meyjar voru sátta- og sameiningarmiðill í óaflátanlegu valdatafli höfðingja-
ættanna. Leikir og stöður í þessu tafli réðu úrslitum um forystu, völd og
auð. Þess vegna sættu ungar konur, sérstaklega af yfirstétt, stöðugu eftirliti
og stjórnun og mikil rekistefna var um meydóm þeirra og um ráðahag síðan.
Skyldmennagiftingar voru almenn regla meðal höfðingja en ekki undantekn-
ing og studdar sérstökum konunglegum leyfisbréfum. Allir óttuðust ómegð,
en efnafólk óttaðist líka samfélagshrösun, eignasundrun og deilur um erfðir.
Efnahags- og framleiðslugrundvelli þessa tíma voru skýrar skorður settar.
Með það í huga má meta að ekkert af þessum siðareglum var einfaldlega
geðþótti eða grimmd fámennrar yfirstéttar. Tíður barnadauði í öllum stétt-
um hafði reyndar áhrif á afstöðu manna til barneigna, en fjölgun í heimili
var þó mikið alvörumál, líka meðal höfðingja. Allar kynslóðir höfðu sína
reynslu af bjargarskorti og hallærum. Erfðir og heiður voru líka brennandi
alvörumál í þessu samfélagi.
III
Ástir þeirra Ragnheiðar biskupsdóttur og séra Daða Halldórssonar voru í
almæli á biskupssetrinu, og þau fóru hvorugt dult með þetta þegar barn-
ið var fætt. Hér þurfti því enginn prestur að gegna þeirri starfsskyldu að
finna lepp. En hér var margþættur veraldlegur og jarðneskur vandi kom-
inn upp. Dómkirkjupresturinn hafði gerst brotlegur um sama brot um þetta
sama leyti (Guðmundur 1929:46. Þórhallur 1973:100). Og sjálfur átti Daði
tvíbura með annarri konu utan hjónabands (Jón H. 1903:292. Jón E. 1828:29.
Þórhallur 1973:101). Daði, fæddur 1636 og fimm árum eldri en Ragnheiður,
var þetta alkunna algera eftirlæti biskupsins sem alltaf fékk náð og fyrir-
gefningu biskups (Páll 1948:301). Hann fékk ævinlega uppfylltar óskir sínar
um alla hluti stóra og smáa svo að allir sáu til á Skálholtsstað. Að lesanda
heimildanna læðist sá grunur að Daða hafi verið spillt með eftirlætinu.
Til marks um þetta var að biskup hafði trúað Daða fyrir einkafræðslu
Ragnheiðar dóttur sinnar. Og Daði heldur störfum áfram eftir að Ragnheiður