Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 115

114 KJARTAN MÁR ÓMARSSON ANDVARI
þessum fornvinum Íslands og þó allra helst Reykjavíkurbæjar er Skólavarðan
[…]. Hún er, eins og nafnið bendir ótvítrætt á, tengd við menningu þessa lands.
Saga hennar, sem að nokkru leyti er skráð, en að nokkru verður að lesast milli
línanna, ber vott um íslenskt lundarfar, dug og þrautseigju eins og það var hér
áður þegar menn töluðu færra, en framkvæmdu þó. Þegar kröfurnar til lífs-
þæginda voru naumast fæddar. Þegar mentaþráin varð að vera nægjusöm ef
hún átti að fá nokkuð til að svala sér á. Fákunnáttu og heimskulegan sparnað
þekkir Skólavarðan, en líka trygð og manndáð. Ber byggingarsaga hennar vott
um stefnufestu, framkvæmd og óeigingirni og verður því, um leið og hún er
sögulegt minnismerki Reykjavíkurbæjar, minnismerki um einstaklingstrygð
og manndáð. Skólavarðan er eins og aldin móðir þessa bæjar, því framþróun
bæjarins er aðallega bundin við þá áratugi sem hún hefir staðið. Til hennar
gengu menn snemma á morgnana og seint á kvöldin. Frá henni sást hin dýrð-
lega sólaruppkoma og hið óviðjafnanlega sólsetur og hinn fagri fjöllum lukti
sjóndeildarhringur sem umlykur Reykjavíkurbæ. Hún var eftirspurð og aðsótt
af öllu ferðafólki, sem til bæjarins kom. Hún var einnig leiðarvísir fyrir þá,
sem sóttu lífsbjörg sína út á Faxaflóa á litlu bátunum sínum, Skólavarðan var
þeim nokkurskonar viti. Hún stóð þá ein á bersvæði og þótti íturvaxin. Hver
veit nema margar af þeim framkvæmdar- og framfarahugsjónum sem síðar
hafa lyft þessum bæ, hafi einmitt vaknað hjá Skólavörðunni. Þar, sem land og
sjór blasti við auganu, og þá um leið svo ótal margt sem þyrfti og mætti gera
bæjarfélaginu og landi til gagns.1
Í gegnum tíðina hefur Skólavörðuholtið verið hápunktur borgarinnar í eigin-
legum og táknfræðilegum skilningi. Það hefur verið staður innblásturs og
hárra hugmynda. Þar, á skurðpunkti bæjarlífsins, hafa gömul og ný viðhorf
tekist á, gamlir tímar og nýir. Segja má að íslenskur nútími taki sér kjöl-
festu á holtinu og þenjist þaðan út, fyrst um höfuðstaðinn, síðar landið allt.
Benedikt Hjartarson hefur bent á að „[þ]egar fjallað er um tilurð, mótun
og birtingarmyndir fagurfræði nútímans […] má í senn horfa til myndun-
ar stórborga, nýrra vísindakenninga og breytinga á þekkingarkerfum“ og
„upplausnar rótgróinna þjóðfélagshátta“.2 Skólavörðuholtið rúmar allt þetta í
senn. Í reynd er það menningarlegt átakasvæði þar sem greina má gjá í hugs-
un manna, þar sem trúin á „framför“ leysir hindurvitni af hólmi, og finna
má hluttekju hennar í stáli og steini. Úr holtinu má lesa sögu borgarinnar,
þá viðleitni sem sprettur upp meðal framlínu- og ráðamanna hennar að lyfta
„manninum“ á hærra svið tilverunnar.
Segja má að fyrstu stóru skilin í sögu holtsins eigi sér stað um 1795, en
þá hafði það lítið breyst frá því að Ingólfur Arnarson steig á land tæpum
800 árum fyrr. Holtið hafði allt frá upphafi dregið nafn sitt af Arnarhóli,
kallaðist Arnarhólsholt og var að mestu stórgrýttur melur, með berjalandi og
beitarhúsum síðar meir.3 Tildrög fyrstu hvarfanna voru þau að árið 1786 fóru