Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 118

ANDVARI DYSIN, VARÐAN OG VERÐANDIN 117
ekki fyrirferðarmikið á Íslandi á 19. öld en benda má á að takmarkanir á
kosningarrétti og kjörgengi voru ekki tölulega minni hér á landi en í öðrum
löndum Vestur- og Mið-Evrópu.14 Því mætti ætla að fyrst um sinn hafi betri
lífsskilyrði og bætt siðgæði verið ofarlega á baugi og stofnun Hólavallaskóla
var eitt af fyrstu skrefunum í átt að því takmarki.
Leiðin til betrunar
Árið 1951 birtist grein í Lesbók Morgunblaðsins þar sem Árni Óla gerir
tilraun til þess að festa upprunasögu íslenskra menntastofnana á blað. Úr
greininni má lesa að stofnun Hólavallaskóla hafi verið þáttur í stærri hrær-
ingum sem áttu sér stað í Reykjavík á því skeiði. Reykjavík fær kaupstaðar-
réttindi því „hana átti að efla til höfuðbæar“ 1786, sama ár og smíði skól-
ans var lokið, og ári síðar er einokunarverslun aflétt.15 Fleira fólk dróst að
bænum þar sem það hafði meiri peninga milli handanna og bjart var yfir
framtíðinni. Stofnun skólans var visst skref fram á við en helsta nýbreytnin
var sú, að jafnframt því sem nýr skóli hafði verið sérstaklega reistur í höfuð-
staðnum var gerð tilraun til þess að tengja skólahald á Íslandi „æðri“ mennt-
un utan landsteinanna. Það átti að færa lærdóm íslenskra pilta skrefi fjær
hinu geistlega og í átt að veraldlegri og vísindalegri þekkingu. Í fyrsta skipti
var gengið framhjá biskupi um skipun skólameistara með nýrri reglugerð
sem átti jafnframt að auka fræðilegan höfuðstól skólans. Í reglugerðinni „var
svo ákveðið að enginn gæti orðið skólameistari nema sá, er hefði embættis-
próf frá Kaupmannahafnarháskóla.16
Það má líta á þessa tilhögun sem vísi að vissri hugmynd um vísinda-
legar framfarir. Í grein sem finnski heimspekingurinn Georg Henrik von
Wright skrifar 1997 rekur hann að rót „stóru hugmyndarinnar“ um framfarir
liggi í kristinni kenningu og snúist í stórum dráttum um afhelgun hennar.
Hugmyndin um endurkomu Krists og lausn mannkyns er yfirfærð á mátt
vísindanna. „Hin kristilega kenning um línulegt ferli mannkynssögunnar í
átt að fullkomnun er afhelguð í þeirri hugmynd að mannleg skynsemi, sem
finnur vísindum farveg framþróunar í tækni, muni leiða mann og samfélag
í átt til meiri fullkomnunar“.17 Segja mætti að þessi tilfærsla frá heilögum
anda til þess vísindalega raungerist í áherslubreytingum við skipan skóla-
meistara Hólavallaskóla. Biskup sem hafði verið nær alráður fram að þessu
varð nú að lúta lægra fyrir menntastofnunum og prófskírteinum við ákvarð-
anatöku.
Hvað sem skólapiltunum gekk til þegar þeir reistu vörðuna öðlast hún visst
gildi í hugum bæjarbúa, og verður að eins konar tákni fyrir þær breytingar
sem eru að eiga sér stað í bænum. Í ævisögu Charlie Chaplin segir hann frá