Skipulagsmál höfuðborgarsvæðisins - 01.11.1982, Qupperneq 19

Erindi Sigurðar Guðmundssonar, áætlana-
fræðings: Stjórnun landnotkunar.
í hu'gum margra fjallar skipu-
lag bæja um hvar vera skuli götur
og hvar hús. Þetta er að sjálfsögðu
rétt og víða gildir jafnframt að
slík verklýsing er sú sem næst því
kemst að vera hin rétta. Skipulag
þarf þó að fjalla um ýmislegt
fleira og það er um hluta af því
sem hér verður reynt að fjalla um
í stuttu máli. Því má lýsa út frá
verklíkaninu, sem fyrst var sett
fram um götur og hús: því til við-
bótar getur verið gagnlegt að
fjalla um það hvað fram fer í hús-
unum. Það er oft á tíðum ekki
einasta gagnlegt til að stuðla að
betra bæjarlífi, heldur einnig
nauðsynlegt, eins og að mun vikið
hér áeftir.
Það sem fram fer á landi kallað
landnotkun, eins og nánar verður
skilgreint hér á eftir. Hér skal
fjallað um skipulaglandnotkunar
og stjórnun hennar. Slíkt skipu-
lag og stjórnun á sér ekki sterkar
rætur í hérlendri vinnuhefð. Is-
lenzk skipulagslög fjalla nær ekk-
ert um skipulag landnotkunar.
Þetta er ekkert undarlegt og ekki
við neinn að sakast. Þéttbýlisþró-
un undanfarinna áratuga hefur
einkennzt af nýbyggingum úr
varanlegum efnum á tiltölulega
lítt takmörkuðu landrými. Nauð-
syn á skipulagi og stjórnun land-
notkunar kemur ekki að fullu í
ljós fyrr en fullbyggð hverfi taka
að breytast verulega í tímans rás,
þegar byggingar fara að úreldast
og er breytt, eða þær rifnar og
aðrar byggðar í þeirra stað. Þá
verða nýjar vinnuaðferðir einnig
nauðsynlegar þegar þéttbýlis-.
staðir taka að vaxa saman eins og
átt hefur sér stað hér á höfuð-
borgarsvæðinu.
Hér mun verða reynt að gera
grein fyrir skoðun minni á því
hvernig að slíkri stjórnun og
skipulagi landnotkunar eigi að
standa.
Til þess að hægt sé að ræða af
skynsemi um þetta efni þarf að
fjalla um nokkur grundvallar-
atriði er varða tilgang, markmið
og hlutverk þessarar tegundar íh-
lutunar í frjálsa ákvarðanatöku
einstaklinga um byggingar sínar
og lóðir og þau not, sem þeir hafa
af þeim. Setja má fram þrjár
spurningar og sjá hvert komizt
verður þegar þeim hefur verið
svarað.
1. Hvað er það sem stjórna á?
2. í hvaða augnamiði á að
stjórna?
3. Hvernigáaðstjórna?
I hinni fræðilegu umfjöllun sem
hér fylgir er mjög byggt á verkum F.
Stuart Chapin.
Ef reynt er að leita svara við
fyrstu spurningunni er bezt að
líta á borgina í þrennu lagi og sjá
hvernig hver þriggja þátta hefur
áhrif á landnotkun.
1. Athafnaaðilar (activity ag-
ents)
— einstaklingar og fjöl-
skyldur við athafnir s.s.
heimilisstörf, í verzlunar-
ferðum, heimsóknum til
vina, í tómstundum o.s.frv.
— fyrirtæki: við vörufram-
leiðslu, þjónustu.
— stofnanir: við menntun,
aðhlynningar sjúkra, götu-
hreinsun
2. Framkvæmdaaðilar (devel-
opmentagents)
— byggingarfyrirtæki
— einstaklingar
— eigendur fasteigna og
lands
3. Náttúrufarsþættir (envir-
onmental agents).
— lífrænar breytingar:
vöxtur plantna.
— ólífrænar breytingar:
vatnsrof, vindrof, o.s.frv.
Allir þessir aðilar eru þátttak-
endur í hinu síbreytilega kerfi,
sem myndar eina borgarheild.
Það eru athafnir hinna fyrst-
nefndu athafnaaðila, sem á hverj-
um tíma skapa þá landnotkun,
sem fram fer á hverjum bletti
borgarinnar. Hinir síðarnefndu
eru áhrifameiri varðandi
breytingar á borgarumhverfinu.
Mestur hluti borgarinnar er
mótaður af manna höndum, til
þess að þjóna þeim athöfnum, sem
borgarbúar vilja framkvæma. Eins
og mál eru sett hér fram er land-
notkun skilgreind þannig að ef
sama eða lík athöfn er stunduð á
sama svæði oft og af mörgum, þá
landnotkun erþað viðkomandi
landspildu.
Á landnotkun eru ýmsar
myndir. Sumar athafnir krefjast
sérhæfingar í aðbúnaði eins og
t.d. sund eða verksmiðjufram-
leiðsla. Aðrar tegundir athafna
krefjast einungis ákveðinna
grundvallarskilyrða, eins og t.d.
fótboltaleikur. Sumsstaðar fara
tvær eða fleiri tegundir landnot-
kunar fram á sama svæði t.d. á
Lækjartorgi. Sérhæfmg getur
verið fólgin í innri eða ytri gerð
þeirrar byggingar eða landsvæðis
þar sem landnotkun fer fram.
Sérhæfingin getur líka verið fólg-
in í afstöðu eða staðsetningu:
gagnvart viðskiptavinum, um-
ferðaræðum, öðrum tegundum
athafna, og jafnvel öðrum stöð-
um þar sem samskonar athafnir
eiga sérstað.
Sérhver tegund landnotkunar
hefur ákveðin og mismunandi
skynjanleg einkenni. Þessi
einkenni eru þungamiðjan í
skynsamlegri stjórnun landnot-
kunar. Til þess að stjórna og fylgj-
ast með landnotkun þarf að fylgj-
ast með skynjanlegum einkenn-
um athafna, hvort sem þau
einkenni koma fram á staðnum
þar sem athöfnin fer fram, eða
annars staðar.
Hér er ekki mögulegt að fjalla
í neinum nákvæmnisatriðum um
hin skynjanlegu einkenni land-
notkunar og mikilvægi þeirra
hvers um sig við skipulag land-
notkunar og stjórnun hennar.
Eftirtalin einkenni teljast mikil-
vægust fyrir hverja tegund land-
notkunar og þann stað, sem hún
fer framá:
1. Starfsfólkogviðskiptavinir:
— fjöldi viðskiptavina, há-
marksljöldi.
— opnunartími.
— vöruflutningar á vegum
viðskiptavina.
— fjöldi starfsmanna, heim-
ili, ferðamáti.
2. Starfsemi:
— flutningur hráefnis
(hvað, hversu oft, hvernig).
— geymsla efna á staðnum
(úti, inni).
— flutningur fullunninnar
vöru.
3. Þjónustukerfi:
— rafmagnsnotkun.
— vatnsnotkun.
— hitaveitunotkun.