Heima er bezt - 01.12.2004, Page 6

ríkir mikil óvissa um merkingu þess, en það er skylt orðinu
ýlir, sem er heiti á síðasta mánuði ársins samkvæmt fomu
tímatali okkar. Sumir telja að það sé tengt orðinu hjól, því
að þá sé hjól eða hringur ársins fullkomnaður og byrji
síðan nýja umferð. Margar aðrar kenningar eru uppi um
merkingu orðsins, þótt ekki verði það rakið nánar á
þessum vettvangi.
Samkvæmt fornum heimildum vom jólin blóthátíð til árs
og friðar og þá voru hinir gömlu guðir tignaðir með því að
eta og drekka meira en venja var. Var í þá daga stundum
talað um að drekka jólin, svo sem fram kemur sums staðar
í fomsögum okkar.
Jólablótin voru einkum haldin til að fagna hækkandi
sólargangi, en jafnframt voru þau tengd uppskeru og
jarðargróða, sem og frjósemi í hinni lifandi náttúm. Fram á
okkar tíma finnast merki um þessa fornu frjósemidýrkun
eins og í jólahafrinum sem gerður er úr stráum og hafður
til skrauts á jólum víða á norðurlöndum. Þessi stráhafur er
trúlega tákn fyrir raunverulegan hafur sem slátrað var eða
fómað á jólum til árs og friðar á fyrri tíð. Jólagrísinn, sem
víða er á norrænum jólaborðum á okkar tímum, bendir
sérstaklega til fomar fijósemidýrkunar og átrúnaðar á Frey,
en sá guð réð fyrir sól og regni og þar með öllum
jarðargróða. Jólaærin, sem svo var nefnd og slátrað var til
jóla víða hér á landi á fyrri ámm, getur vel verið grein á
sama meiði, þótt vart verði það fullsannað.
Þannig stendur afar margt í jólahaldi okkar á gömlum
merg og vísar til ævafomra trúarsiða í heiðni. í skamm-
degismyrkrinu um jólaleytið voru samkvæmt fomum átrú-
aði, margar þær verur á sveimi sem illa þoldu ljósið. Af
þeim sökum þótti nauðsynlegt að lýsa sem mest upp í
híbýlum manna um jólin. Trúlega eiga Grýla og Leppalúði
rætur í heiðnum átrúnaði, sem og jólasveinarnir í þjóðtrú
okkar, en þeir voru þrettán og heita Stekkjastaur, Giljagaur,
Stúfur, Þvörusleikir, Pottasleikir, Askasleikir, Faldafeykir,
Skyrgámur, Bjúgnakrækir, Gluggagægir, Gáttaþefur, Ket-
krókur og Kertasníkir. Jólasveinar þessir vom eins og
Grýla og Leppalúði, hafðir til að hræða hávaðasöm og
óstýrilát böm og þá sérstaklega um jólaleytið. Af sömu
fomu rótum er einnig sá átrúnaður að um jól og áramót
standi yfir búferlaflutningar hjá álfum. Þá skyldi
húsmóðirin á hverjum bæ ganga um og hafa yfir þessar
setningar: „Komi þeir sem koma vilja, veri þeir sem vera
vilja, fari þeir sem fara vilja, mér og mínum að
meinalausu.“
En þótt margt sé ævafomt í jólasiðum okkar, þá er líka
alltaf sitthvað nýtt að koma til í jólahaldinu. Eitt af því sem
bæst hefur við á síðari öldum er jólatréð. En sú venja að
setja upp slík sígræn tré á jólum mun hafa byrjað í
Þýskalandi á 16. öld og breiðst þaðan út. Til Norðurlanda
barst jólatré ekki að marki fyrr en á 19. öld og hvað seinast
til Islands, enda vom þá ekki greni- eða furuskógar teknir
að vaxa hér á landi. Ymsir reyndu þó snemma að smíða úr
spýtum eftirlíkingar af jólatijám og skreyta þau með lyngi
og mislitum pappír og setja á þau kertaljós. Síðar byrjuðu
menn að flytja inn raunveruleg jólatré og munu danskir
kaupmenn hafa verið brautryðjendur í því efni. Loks var
svo tekið að rækta hér greni- og furutré, sem hentuðu til
þessara nota. Er nú svo komið að talsverður hluti jólatrjáa
okkar er sprottinn úr íslenskri mold og fer vaxandi. En þótt
jólatré og notkun þeirra sé tiltölulega nýleg, þá má vel vera
að þessi siður eigi líka ævafornar rætur og tákni eins konar
tré lífsins og bendi til endumýjunar og upprisu. Það er
jafnvel talið vera í ætt við maístöngina, sem víða er reist á
vorhátíðum á Norðurlöndum og á að tákna ftjósemi, vöxt
og þroska. Þannig má ef til vill segja að jólatréð bendi á
sinn hátt til blóthátíða fommanna í heiðnum sið.
Enn yngri en jólatréð er svo hinn rauðklæddi og
hvítskeggjaði jólasveinn, sem nú á dögum gengur um og
færir bömunum jólagjafir. Hann er algjörlega óskyldur
gömlu jólasveinunum okkar og mun þessi vera hafa orðið
til á 19. öld og þá fyrir misskilning. En hann á rætur að
rekja til hins góða Nikulásar biskups, sem uppi var í
borginni Myra í Litlu-Asíu á 4. öld. Eftir dauðann varð
Nikulás þessi heilagur maður og sérstakur vemdar-
dýrlingur sjófarenda. Á miðöldum varð hann einnig dýr-
lingur skólabarna sem refsaði þeim lötu, en launaði þeim
duglegu með góðum gjöfum. Vegna þessara gjafa var farið
að tengja hann við jól og jólagjafir. Nefndist hann þá
Sankti Nikulás eða St. Niklas í löndum þar sem norrænar
tungur eru við lýði,en Santa Claus hjá enskumælandi
þjóðum. Af þeirn sökum heyrum við stundum talað um
Sankti Kláus hér á landi og kveður allmikið að karli
þessum um jólin í seinni tíð.
534 Heima er bezt