Börn og menning - 2024, Page 25

23
b&m
Þetta er heldur ekki eina kynjamisræmið hjá sögu-
persónum Jansson sem kemur í ljós þegar rýnt er
í íslenskar þýðingar, en annað dæmi er skuggaleg,
dökkleit vera sem heldur til í Einmanafjöllum og
lætur stundum sjá sig í Múmíndal. Hún er kven-
kyns í frumtexta Jansson og kallast mårran á sænsku,
en í þýðingum Steinunnar Briem og ýmissa annarra
sem á eftir komu verður hún karlkyns og nefnist þá
morri. Í tilfelli morrans er því ekki um að ræða frá-
vik frá réttri þýðingu sem hefur löngu fest sig í sessi,
líkt og þegar Tikkatú varð að Togga, heldur villu
sem var til staðar frá upphafi. Í báðum tilvikum má
þó ímynda sér að hvorki sé um tilviljun né mistök
að ræða heldur hafi einhverjar ástæður búið að baki.
Tryggð, val og málamiðlanir
Undanfarinn áratug eða svo hafa vinsældir múm-
ínálfanna færst í aukana hér á landi og má ef til vill
tengja þá þróun auknum sýnileika persónanna fyrir
tilstilli myndskreytts húsbúnaðar, fatnaðar og fleiri
hluta, en einnig hefur það eflaust hjálpað til að við-
halda vinsældunum að hinar upphaflegu þýðingar
Steinunnar S. Briem á kaflabókum Jansson, sem
höfðu verið endurútgefnar á tíunda áratugnum og
kringum aldamótin, birtust í veglegri nýrri útgáfu
í þremur stórum bindum 2018–2020. Um leið litu
dagsins ljós nýjar þýðingar Þórdísar Gísladóttur á
þeim sögum sem ekki höfðu birst áður á íslensku,
Litlu álfarnir og flóðið mikla, Minningar múmín-
pabba og Seint í nóvember. Önnur nýleg nýþýðing
á upphaflegu verki Jansson er Hver vill hugga krílið?,
myndabók í bundnu máli sem Forlagið gaf út árið
2019 í þýðingu Þórarins Eldjárn.
Því hefur verið haldið fram að eitthvað týnist ávallt
í þýðingu, eða að þýðing geti ekki haldið tryggð við
frumtextann án þess að það kosti málamiðlanir af
hálfu þýðanda gagnvart marktextanum – og öfugt.
Í það minnsta er víst að þýðingum fylgir ávallt val.
Það getur verið af einfaldara taginu, svo sem val á
milli samheita, en einnig geta komið upp flóknari
klemmur sem tengjast orðaleikjum eða menningar-
mun. Hvort sem valið er einfalt eða snúið má segja
að niðurstaða þess byggist að einhverju leyti á smekk
og vilja þýðandans, auk fagþekkingar – og óneitan-
lega er málamiðlun oft óumflýjanleg. Hvað sem
öðru líður þarf þýðandinn jú alltaf að velja einhvern
kost, og í því vali felst ákveðið vald.
Sé þýðing vel heppnuð hugsa lesendur ekki endilega
út í að um þýðingu sé að ræða. Hins vegar er það lík-
legra til að vekja eftirtekt ef þýðing þykir óþjál, eða
ef þeir lesendur sem þekkja frumtextann eða sögu-
heim hans taka eftir einhverju sem virðist á skjön
við þá þekkingu. Að þessu leyti mætti líkja bók-
menntaþýðingum við aðlaganir bókmenntatexta
á kvikmynda- eða leikhúsform – ferli sem kallar
einnig á margs konar misflóknar ákvarðanir og val
milli ólíkra leiða, og þar sem lokaafurðin er síðan
mátuð við hugmyndir neytendanna um frumverkið.
Stundum á þessi hugmyndamátun í huga lesenda sér
ekki stað fyrr en löngu eftir útgáfu hins þýdda verks,
eins og hefur líklega hent marga íslenska múmínálfa-
Fyrsta Stórbókin um múmínálfana.