Börn og menning - 2024, Side 26

24
b&m
unnendur sem komust fyrst að því á fullorðinsárum
að morrinn er kvenkyns á frummálinu.
Kynusli og skáldaleyfi
Morran (eins og hún verður kölluð hér eftir) kemur
fyrst fram í Pípuhatti galdrakarlsins, sem var þriðja
bók Tove Jansson um múmínálfana en sú fyrsta til
að koma út í íslenskri þýðingu, sem fyrr segir. Bækur
Jansson hafa jafnan verið íslenskaðar beint úr frum-
málinu, sem er finnlandssænska, og þar sem per-
sónufornöfn eru yfirleitt grundvallaratriði í tungu-
málakunnáttu – og persónufornöfn sænskunnar
meira að segja mjög lík hinum íslensku – verður að
teljast meira en sennilegt að rangkynjun morrunnar,
sem og skyndileg umbreyting Tikkatú í Togga, hafi
ekki stafað af vankunnáttu eða misskilningi heldur
verið afleiðing meðvitaðs vals. Ef þýtt hefði verið úr
finnsku væri kynuslinn ef til vill skiljanlegri, þar sem
finnska hefur enga málfræðilega kyngreiningu.
aukna hættu á að eitthvað tapist í þýðingu. Komið
er inn á þýðingasögu íslenskra barnabókmennta í
grein Helgu Ferdinandsdóttur, „Hver skilur nor-
rænar barnabækur?“, annars staðar í þessu tölublaði.
Þótt það verði ekki vitað með vissu er hugsanlegt
að Steinunni Briem eða útgefanda hennar hafi ein-
faldlega þótt karlkyn hæfa ógnvænlegu yfirbragði
morrunnar betur eða vera meira sannfærandi á
einhvern hátt. Svipaðar ástæður kunna að hafa búið
að baki þegar hin strákslega Tikkatú varð að Togga
í þýðingu Guðrúnar Gísladóttur. Þess má geta að
Jansson byggði Tikkatú – Too-ticki á sænsku og
Tuutikki á finnsku – á raunverulegri manneskju
með nánast sama nafn: lífsförunauti sínum, finnsku
grafík listakonunni og prófessornum Tuulikki Pie-
tilä. Sú ákvörðun Steinunnar að víxla orðhlutum
nafnsins fellur vel að íslenskri málhefð. „Tútikki“
eða „Tútikka“ hefði sett ú-hljóðið – helsta áherslu-
hljóð nafnsins Too-ticki – á undan samhljóða, gert
það styttra en ella og fært hljóðan nafnsins fjær upp-
runanum. Þó að finnsk kvennöfn endi gjarnan á -i
er það sjaldséð í íslensku og því rökrétt lausn að gefa
„ticki“-hluta nafnsins hina hefðbundnu kvenkyns-
endingu -a.
Síðbúin en tímabær leiðrétting
Þeir íslensku múmínþýðendur sem komið hafa á
eftir Steinunni Briem hafa oftar en ekki fylgt hennar
dæmi og kallað morruna morra. Þegar margra
áratuga hefð hefur skapast fyrir nafni og kyni vel
þekktrar persónu getur það enda virst nokkuð
róttæk ákvörðun að koma því í uppnám, jafnvel
þótt um yrði að ræða leiðréttingu á gamalli villu.
Slík leiðrétting var þó gerð árið 2019 þegar Þórarinn
Eldjárn þýddi myndabókina Hver vill hugga krílið,
sem birtist fyrst á frummálinu 1960. Þó að hinir
eiginlegu múmínálfar séu ekki persónur í bókinni
koma ýmsir góðkunningjar úr Múmíndal við sögu,
svo sem Snúður, Mímla, hemúllinn – og morran.
Hugmyndir fólks um höfundarrétt og um tryggð
þýðenda og útgefenda gagnvart höfundi eða frum-
texta hafa ekki alltaf verið þær sömu og nú. Áður
fyrr var til dæmis ekki óalgengt að sögur væru
styttar í þýðingu ef slíkt þótti betur henta til út-
gáfu, eða að þýðendur tækju sér skáldaleyfi. Einnig
var algengara en nú að ekki væri þýtt úr frummál-
inu heldur þriðja millitungumáli, sem skapað getur