Ísland - 17.05.1898, Blaðsíða 2

78
ISLAND.
„ÍSLAND“
kemur út á hverjum þriðjudegi.
Kostar í Reykjavík 3 kr., út um Iand 4 kr.,
erlendis 4 kr. 50 au.
Ritstjðri:
Þorsteinn Gíslason
laugaveg 2.
Afgreiðsla blaðsins: Þingholtsstr. -át.
Prentað i Fjelagsprentsmiðjunni.
á veg komnar í menntun og menningu og
frelsi, þeim órjetti, að mönnum haldist
uppi að þvinga fólk til dvalar í sinni þjón-
nstu, þeim órjetti, er ekkert getur sætt
oss við, er vjer lítum aftur fyrir oss til
hinna liðnu alda, nema það, að frjálsan
markað hefur vantað hjá oss fyrir vinn-
una eða vinnandi fólk. Næst því að vera
rjettarspillir á leysing vistarbandsins að
hafa verið „meinlegasta óþarfaverk“. Ef
með orðinu „óþarfaverk“ er átt við það,
að vinnuhjúin sjálf hafi ekki beint heimt-
að þessi rjettindi, barist fyrir leysing
vistarbandsins, þá er nokkuð satt í þcssu,
en þetta hefur sínar eðlilegu rætur í því
að tiltölulega fáir í þeim flokki eru færir
um að sækja rjettindi sín með ræðuhöld-
um og pennanum, en sannar alls ekki, að
þessi stjett hafi ekki þráð rjettarbótina.
En setjum svo, að þessu máli hefði enn
verið frestað um nokkur ár; hvernig mundi
þá hafa farið. Afleiðingin af því mundi
hafa orðið hin megnasta óánægja meðsl
vistbundins fólks. Þegar hinn frjálsi mark-
aður fyrir verkafólk myndaðist bæði á
Austfjörðum og Vesturlandi, markaður,
þar sem vinnan, arðsins vegna, var betur
borguð, þá var ekkert eðlilegra en að fólk-
ið girntist aðsitjavið þann eld; óánægjan
með vistarbandið hefði því hlotið að vaxa
og auðvitað að enda með leysing þess. En
það er heiður þingsins, að það beið ekki
eftir þessu; vistarbandið var leyst á hag-
kvæmustu tíð. — En ekki er það nema
eðlilegt, að úr ýmsum áttum heyrist talað
um, að þetta sje meinlegt fyrir — búand-
ann; slíkar raddir heyrast ávallt, þegar
einstaklingar eða stjettir verða að afsala
sjer einhverjum hlunnindum, er þeir leingi
hafa notið á annara kostnað. — Það er
svo langt frá, að leysing vistarbandsins
sje rjettarspillir, að hún er fyllsta rjett-
læti, ekki að eins gagnvart hjúastjettinni
heldur og gagnvart vinnuveitendum. Því
að — hverjir eiga eiginlega tilkall til
vinnukrafta sinnar þjóðar? Eru það ekki
þeir einstaklingar eða sú stjett, er atvinnu-
arðsins vegna getur boðið best kaup og
jafnframt kannske leingsta atvinnu. —
Fyrir leysing vistarbandsins hefur vinnu-
kraftur orðið laus, er nú getur dreift sjer
þangað, sem arðsömust atvinna er, og
fullnægt þar þörfum atvinnuveitenda, sem
annars hefðu varla getað rekið atvinnu-
veg sinn með jafnmiklu kappi og arði —
nema þá með útlendu verkafólki.
„Dagskrá“ leiðir það hjá sjer að sýna
fram á fyrir hverju leysing vistarbandsins
er svo meinleg; þetta hefði þó verið mjög
svo æskilegt; það er best í þessu máli
eins og öðrum að ræða það með sanngirni
og til botns, svo að sanníeikurinn megi
koma í ljós. — Jeg þykist hafa sýnt fram
á, að leysing vistarbandsins er rjettlát,
skoðuð bæði frá sjónarmiði vinnuhjúanna
og vinnuveitenda, er um leingri tíma þurfa
vinnukraft og atvinnuvegarins vegna eru
færir um að greiða gott kaup. En hverj-
ir verða þá fyrir þyngstum búsyfjum af
þessari vistarbandsleysingu? Það erekk-
ert leyndarmál, að það eru sveitarbænd-
urnir. 0g hvers vegna þá? Af þeirri
einföidu ástæðu, að þeir geta ekki boðið
eins langa atvinnu með fullu kaupi eins
og þeir atvinnuveiterdur, er nú draga til
sín vinnukraftinn. — Það er venjulega
komið fram um fardaga, er jarðabótastörf
geta byrjað, og vernlega arðsamur vinnu-
tími fyrir þá er einginn nema slátturinn.
Af þessari ástæðu dregst vinnukrafturinn
frá landbúnaðinum til þilskipaútvegarins,
hvalveiðanna o.s.frv. Ekki svo að skilja,
að vinnandi fólki sjeu þessir atvinnuvegir
mætari en landvinnan, en þeir bera meira
úr býtum að jafnaði, og það ríður bagga-
muninn. Jeg er ekki í neinum vafa um,
að töluvert af vinnufólki, sem nú er orð-
ið laust, hefði haldið áfram að vera hjú
hjá bændum, ef þeir gætu greitt því eins
hátt árskaup eias og það ber úr býtum
hjá öðrum atvinnuveitendum. En þetta
geta sveitabændur ekki, að minnsta kosti
ekki eins og nú stendur. Það er þessi
sannleikur, sem leysing vistarbandsins
hefur gert svo áþreifanlegan, þessi sann-
leikur, að landbúnaðurinn þolir ekki það
kaupgjald, er vinnandi fólk getur feingið
hjá öðrum atvinnuveitendum. En er þetta
mein? Má það ekki koma í Ijós, hvað
landbúnaðurinn þolir og hvað hann þolir
ekki? Og geti hann ekki staðist í bar-
áttunni um vinnukraftinn, dregið hann til
sín með viðlíka kaupgjaldi eins og aðrir
atvinnuvegir í landinu þola; ja, þá verð-
ur hann að hlýða hinu algilda lögmáli:
að verða undir. (Niðurl.).
Brjef til „ísl;m<ls“
(frá Orleans).
(Framh.)-
Það, sem einkennir Orleans, er einkum
það tvennt: klerkar og hermenn. Það er
eigi hægt að þverfóta svo, að menn mæti
eigi klerkum eða hermönnum. Hjer eru
mörg klaustur, ótal af kirkjum og stræt-
in alit af full af nunnum og klerk-
um. Oft má sjá klerka þjóta frara
hjá á hjólhestum, og er það hálfskrítð,
því að eins og kunnugt er, ganga katólsk-
ir prestar ávallt í hempum. Hjer eru einn-
ig margir hermannaskólar, og er öilum
húsmæðrum illa við það, því að þessir
þjónar hernaðarguðsins líta allt of hýrum
augum til vinnukonanna, og valda mikl-
um töfum í heimilisstörfunum, þegar það
hefur eigi verri afleiðingar. En eins og
allt annað í þessum heimi hefur það einn-
ig nokkuð gott í för með sjer að hafa
hermenn í borginni. Þeir leika á horn
tvisvar í viku hverri, á sunnudögum og
fimmtudögum, á helstu breiðgötu bæjar-
ins. Það er breitt stræti, sem liggur gegn
um endilangan bæinn, á að giska 30—40
faðmar á breidd með 6 trjáa-röðum og
stjett til beggja handa. Það er einstak-
lega fagurt, einkum um þetta leyti, þá er
hin ljósgrænu lauf eru tekin til að þekja
hverja grein og allt minnir á vor og sum-
ar. Þar má svo sjá Orleansbúa spjátra
sig í bestu fötunum sínum; en það væri
synd að segja, að fegurðin einkenni þá.
Það er eigi nema tveggja klukkustunda
ferðfrá París og hingað; en hvílikur mun-
ur bæði á útliti og búningi. Jeg þarf
eigi að taka það fram, að jeg tala hjer
um lýðinn yfir höfuð. Undantekningar
eiga sjer alstaðar stað, og hjer líka. Or-
leansbúar eru hæglátir, og láta sjer að
miklu leyti nægja endurminninguna um
forna tíma. Þó kvað hafa komið hjer ein-
hver hreifing til framfara hin allra síðustu
árin og mörg hús verið reist, stræti lögð
eða öllu heldur breiðkuð; en þó má enn
sjá margt, sem minnir á liðna tíma, svo
sem mjó og ílla steinlögð stræti, ótal húsa
með óteljandi smáum gluggum; og hjer eru
enn notaðir burðarstólar eins og á miðöld-
unum. Frakkar eru í rauninni fastheldn-
ir við fornar venjur, og jeg er sannfærð
um, að mörgum húsmæðrum á íslandi
mundi þykja það fullhart, að þurfa að
sauma allt í höndunum, en hjer eru það
varla aðrar en reglulegar saumakonur,
sem nota saumavjelar. Það er eigi af því,
að húsmæðurnar hafi eigi ráð á því, að
fá sjer saumavjelar, heldur af gömium
vana og sparsemi, og svo er um margt
annað. Orleansbúar eru ramm-kaþólskir,
og hjer eru eigi nema nokkur hundruð
mótmælenda og nokkrir Gyðingar. Mót-
mælendur eiga hjer litla kirkju, og Gyð-
ingar lítið musteri, en bæði þessi hús eru
mjög óálitleg í samanburði við hinar skraut-
legu kirkjur katólskra manna, sem eru
hjer hver við hliðina á annari. Fegurst
er dómkirkjan St. Croix. Hún er með
gotnesku smíðalagi og nokkuð lík Notre-
Dame-kirkjunni í Parísarborg; tveir turn-
ar eru á henni eins og á Notre Dame, og
eins á kórnum mjög há turnspíra. Þá er
inn er komið, eru hinar rammgjörvu stein-
súlur, er bera kórinn, hið fyrsta, sem vek-
ur eftirtektina. Allt í kring um kórinn
eru kapellur, 14 að tölu, helgaðar Maríu
mey, Jósep, einglinum Gabríel o.s.frv. Ein
er á bak við háaltarið, og er helguð minn-
ingu dauðra manna. Þar er forkunnar-
fögur marmaramyud af Maríu mey (mater
dolorosa), og þá er sólin skín á hana
gegn um hinar pantuðu gluggarúður, er
eins og andlitið verði lifandi, og það er
aðdáanlegt að sjá, hvernig myndasmiðnum
hefur tekist að láta móðursorgina skína
út úr andlitinu. Menn hljóta að sjá og
finna til þess, að þannig hlýtur guðs-móð-
ir að hafa litið út, er hún sá son sinn
deyja á krossinum. Til hægri handarvið
kórinn er prjedikunarstólimn, en beint á
móti honum er sæti biskupsins, en þar
fyrir aftan gröf eins Orleansbiskupsins,
sem hjet Dupandou. Hann var biskup
hjer fyrri hluta þessarar aldar, og var í
miklum metum fyrir mælsku og heilagleik.
Líkkista hans er aðdáanlega vel höggvin
úr marmara, og mynd bískupsins í bisk-
upsskrúðanum höggvin á lokin. Jeg mun
aldrei gleyma þeim hátíðlegu tilfinningum,
er kirkjan vakti hjá mjer jólanóttina; því
í öllum kirkjum páfatrúarmanna er þá
messa haldin um miðnætti. Jeg settist í
kórinn, og hafði því háaltarið beint fyrir
framan mig. Þá erjeg kom inn, voru að
eins tvö stór kerti logandi á altarinu; en
allt í einu, um leið og organið tók að
hjóma, kviknaði á rafmagnsijósum yfir alt-
arinu, fyrst á einu, svo þremur, því næst
fimm, o.s.frv., þangað til mynduð var eins
og stór Iogandi stjarna, samsett af ótal
smástjörnum. Auk dómkirkjunnar eru 12
aðrar kirkjur katólskra manna hjer, sum-
ar þeirra mjög fagrar og mjög gamlar,
en jeg þori eigi að þreyta Iesendurna með
því, að lýsa þeim. Af öðrum húsum hjer
má nefna ráðhúsið. Það er gamalt hús,
gert úr tigulsteini, eins og með þremur
göflum, er snúa út að torginu. Upp að
aðaldyrunum eru fögur rið, og stendur
þar ein mynd af Jeanne d’Arc, höggvin af
konungborinui frakkneskri konu, að nafni
María. Skammt þaðan er gamalt hús og
merkilegt; það er margra hundraða ára
gamalt, og ber enn nafn Agnesar Sorels,
hjákonu Karls konungs VII., og er sagt,
að hún hafi haft mikil áhrif á hann, og
hafi gert allt, sem í hennar valdi stóð, til
að stappa stáli í hanu gegn Einglending-
um árið 1450. Þar er nú helsta listasafn
borgarinnar. Annað safn er hjer, sem
kennt er við Jeanne d’Arc, og er það
mjög einkennilegt og merkilegt; þyí það
geymir eigi að eins allt það, sem fundist
hefur frá dögum Jeanne d’Arcs, heldur
líka sýnishorn af öllum þeim diskum,
bollum, staupum, hringjum, brjóstnálum,
o.s.frv., sem búið hefur verið til með mynd-
unum af meyjunni frá Orleans, og er það
ótrúlegur aragrúi af ýmsum munum, sem
allt af eykst, með því að stöðugt er hald-
ið áfram að búa til slíka muni, og allar
búðir eru hjer fullar af slíkum gripum.
Jeg þarf eigi að bæta því við, að ef út-
lendingur, cins og jeg, ætlar að kaupa
einhvern lítinn hlut til minningar um þessa
merkilegu stúlku, þá verður hann að borga
hann tvöföldu verði. Jeg gæti haldið
lengi áfram að tala um Jeanne d’Arc, ef
jeg væri eigi hrædd um, að leseudunum
færi að leiðast; en þá or efninu um hana
er lokið, þá er eigi mikið merkilegt að
segja um Orleans. Hjer er talsverður iðn-
aður, einkum eru ölvínunar verksmiðjurn-
ar alkunnar um allan heim, og jeg get
sagt, að jeg hafi sjeð hina stærstu ölvín-
unarverksmiðju í heiminum. Hún er í
einu af þessum mjóu fornlegu strætum,
er liggja upp frá Leiru, og leggur þefinn
um það allt. Þessi gömlu bröttu stræti,
er minna á borg á miðöldunum, hafa hin
skringilegustu nöfn. Þá er jeg t.a.m. hef
sjeð önnur eins nöfn og: Hænustræti,
Lyklastræti, Reifastræti o.s.frv., þá hef jeg
hugsað með mjer, að hinir góðu Orleans-
búar hafa líkast til verið í Iíkum vand-
ræðum með strætanöfn eins og bæjarstjórn
Reykjavíkur, er hún skírði: Grútarstræti
og Kolasund. Hvíiíkt íiny.udunara£l!!
Beint á móti ráðhúsiuu er leikhúsið;
því að þótt Orleans hafi eins marga íbúa
og allt ísland, þá eru samt sem áður eigi
eins mörg leikhús þar eins og í Reykja-
vík; því að það er eigi nema eitt, og þó
kemur það oft fyrir, að eigi er hægt &ð
leika sjónleiki í þessu eina leikhúsi fyrir
áhorfendaleysi; en hversu oft mundi siíkt
bera við í Reykjavík, ef íbúar væru eins
margir og í Orleans? Af því leiðir, að
leikhúsið gefur lítinn arð af sjer, og það
er aftur orsökin tii þess, að leikararnir
eru eigi mikils virði; einungis þegar leik-
arar frá Parísarborg hafa leikið hjer, þá
hef jeg skemmt mjer. Eitt kveld minnti
mig jafnvel á leikina í Reykjavík. Þó að
það væru leikarar, sem hafa feingist við
þetta frá barnæsku, þá ljeku þeir þó eigi
betur en viðvaningarnir i Reykjavík. Leik-
ritið, sem jeg sá það kveld, hjet „Kleo-
patra“, og var heldur eigi mikils virði.
Aftur á móti hef jeg verið hjer við
skemmtilega hljóðfæraslætti og samsaungva,
en oftast hafa þá einnig verið saunglista-
menn frá Parísarborg meðal hinna, og við
það hafa samsaungvarnir feingið talsverð-
an annan blæ. Þannig hef jeg heyrt Se-
qui, frægan saungvara frá i’Opera Comique,
og annan, er heitir Corto, Ieika á Piano-
forte. Hann þykir leika afbragðsvel í
Parísarborg, og er þó ungur maður, um
tvítugt, og ætla menn, að hann muni með
tímanum verða annar Bubinstein. Á ein-
um af þessum samsaungvum, hinum fyrsta,
sem jeg heyrði, eða rjettara sagt daginn