Ísland - 31.01.1899, Side 1

ISLAND.
í. ársfj.
Reykjavik, 31. janúar 1899.
2. töliibl.
„T tiizl
er stærsta lífsábyrgðarfjelag á Norðurlðndum.
Ábyrgðir þess nema nú rúmiega 100 mill. kr.
Ábyrgðir teknar 1897 voru 3575 að tölu ; var
upphæð þeirra samtals 14,512,300 kr. „Thule“
borgar líftryggjendum hærri i-tnrms en
nokkurt annað fjelag.
Umboðsmaður fjelagsins fyrir ísland:
Bernharö Laxdal, Akureyri.
Þættir um íslenzkar bókmenntir.
Úað hefur lítið verið ritað á islenzku um ís-
lenzkar bókmenntir, bæði að fornu og nýju, sem
aðgengilegt sje til lesturs fyrir alþýðu manna.
Miklu meir er þó ritað um fornu bókmenntirnar,en
ir.est er það vísindalegar ritgerðir eptir lærða mál-
fræðinga og fornfræðinga og því lítt við alþýðu
hæfl. Á útlendum tungum er miklu meir ritað
um fornbókmenntir okkar, og er bókmenntasaga
Finns prófessors Jónssonar hið nýjasta og jafn-
fraiat eitt hið mesta verk, sem um þær hefur verið
skráð. Hún er rituð á dönsku og er svo umfangs-
mikil og dýr dók, að á sína tungu eignast íslend-
ingar að likindum seint svo stóra bókmenntasögu.
Eu það er ekki ótrúlegt, að mrrgnr maðurinn hjer
á landi, sem ekki hefur tæki til að afla sjer út-
lendra bóka, sem fjalla um bókmenntir okkar,
vilji gjarnan fræðast um þessi efni. Hefur „ísl.“
því í hug að flytja þætti um islenzkar bókmenntir,
alþýðlega ritaða, er gefi mönnum hugmynd um
helztu rit8míði íslenzk á öllum tímum. Auðvitað
verður hjer farið fljótt yfir sögu, og ætlunin er ekki að
telja upp, hvað ritað hafi verið, heldur skýra inni-
hald og stefnu bókraenntanna á ýmsum tímum. Hjer
er byrjað á því elzta, og verður evo haldið fram
eptir tímanum, þótt þættir þesBÍr eigi ekki bein-
línis að vera samanhangandi saga, heldur safn af
einstökum ritgjörðum. Á þennan hátt er hægast
að gera mönnum efnið ljóst og forðast þó endur-
tekningar.
I. Inngangur.
Þegar ísland fannst af Norðmönnum (874) og |
byggðist, gekk ein tunga um öll Norðurlönd. Hún
er í fornum kvæðum stundum nefnd dönsJc tunga.
En er fram líður á 10. öldina, fer fyrst að bera
á nokkurri greiuingu í tungunni, en þó lítils
háttar með fyrstu. Pær breytingar, er þá fer að
bóla á, kljúfa tunguna í tvohluta, og eru Svíar
og Danir um annan hlutann, Norðmeun og ísiend-
ingar um hinn. Eptir 1300 klofnar tungan enn í
sænsku og dönsku, en Norðmenn týna smátt og
smátt hinu forna máli og verða þá aðaltungurnar
fjórar og er svo enn í dag. í ritum Snorra
Sturlusonar er hin norska og íslenzka tanga nefnd
norrœna eða norrœnt mál, og það nafn hefur hún
enn. Snorri lætur og norrænu stundum þýða hið
sama sem áður er kallað dönsk tunga. Á 16. öld
er tunga vor fyrst nefnd Islenzka. Þá eru það íslend-
ingar einir, er geyma hið forna mál, en aðrar
norðurlandaþjóðir hafa þá íyrir löngu gieymt
þvi.
Hin elztu spor, sem hið norræna mál hefur
eptir sig látið, eru grafletur, rúnastafir, er fornmenn
hjuggu á steina; voru steinarnir reistir upp viðs
vegar til minningar um látna menn, og eru nöfn
þeirra manna höggvin á steinana. Stundum er þess
einnig getið, hver hafi reist steininn. Gerðu forn-
menn sjer þannig far um að geyma minningu hinna
dauða. Svo segir í Hávamálum:
Deyr tje, en orðstírr
deyja frændr, deyr aldregi
deyr sjálfr it sama; hveim sjer gððan getr.
Þetta letur var nefnt rúnir, en rún þýðir:
Ieyndardómur. Mjög er óljós uppruni rúnaleturs-
ins. Þó þykjast menn nú geta sannað, að það
sje myndad á 3 öld eptir Krist eptir stafrofi latínu-
manna. Rúnasteinar, er fundizt hafa í Svíþjóð, á
Frakklandi og Englandi sýna, að hið sama rúna-
stafrof hefur verið notað á öllum þessum stöðum,
en þeir steinar, sem hjer ræðir um, eru frá árun-
um 600—800. í því stafrofi eru 24 stafir. En
síðan kemur það fram, að Norðurlönd eiga annað
rúnastafrof og eru í því 16 stafir. Það stafrof er
nefnt eins og hið fyrnofnda fúþark eptir byrjunar-
stöfunum. Þetta rúnastafrof kemur fram á stein-
um, er fundizt hafa í Danmörku frá 10. öid. Mál
og orðmyndir eru þar hinar sömu og á elztu hand-
ritum íslendinga. Rjott eptir 1100 rita menn með
latínustöfum.
Rúnir voru og ristar á trje og horn. Sú var
trú manna, að miklir leyndardómar fylgdu rúna-
skriptinni og var hún höfð til galdra og gerninga
eða tilniðs; því er kallað að rista einhverjum níð. Á
íslandi tíðkaðist aldreí að höggva rúnir á legsteina, og
vita menn ekki dæmi til, að svo hafi verið gert
fyr en í lok 13. aldar, og var þó sjaldgæft. Fa
handrit eru til með rúnum. Og þegar ritöld hefst
á íslandi, um 1100, rita menn með latínustöfum-
og er aukið við þeim stöfum, er til þurftu. Það
letur er kallað munkaletur. En um 1140 er
rituð íslenzk staffrœdi og er hún prentuð í Snorra
Eddu, eptir ætlun sumra.
Þegar ísland byggðist var kveðskapur nokk-
uð tíðkaður í Noregi. Eigi vita menn uppruna
haus. Litlar sagnir hafa menn af fornskáldskap
hjá Dönura eða Svíum. Bragi hinn gamli er elzta
skáid Norðmanna, er sögur segja frá, og hyggja
mennhannhafa lifað hjer um bil frá 800—850. Har-
aldur hinn hárfagri hafði skáld við hirð sína svo
sem Þjóðólf úr Hvini, er kveðið hefur Ynglinga-
tal og Haustlöng, Þorbjörn hornklofa, er kveðið
hefur Glymdrápu og orti um Hafursfjarðarorustu
og hirð Haralds konungs. Eyvindur skáldaspillir
(um 920—990) var og norskur; hann hefur kveðið
Hákonarmál, Háleygjatal og íslendingadrápu. En
hann er síðastur noskra skálda, ogeptir það eru
hirðskáldin jafnan íslenzk. Er svo að sjá sem kveð-
skapur leggist niður í Noregi eða flytjist með land-
námsmönnum til ísland*.
Skáld eru nefnd í fornura sögum svo sem Stark-
aður hinn gam!i,og er hann taliun elztur allra skálda.
En allar sagnir um hann líkjast æfintýri; hann er
jötunkynjaður og alinn upp af Óðni og lifir
þrjá mannsaldra. Ragnar konungur loðbrók á og
að hafa verið skáld. En allar sagnir um þessa
menn eru mjög i þoku og talið víst, að þær vís-
ur sem þeim eru eignaðar, sjeu síðar kveðnar.
Uj ettritunar samþykkt
„Blaðamannafjelagsiiis“.
Á föstudagskvöldið var íslenzk rjettritun til um-
ræðu i stúdentafjelaginu. Var sá fundur einhver
hinn fjörugasti, sem þar hofur verið haldinn langa
lengi. Umræður hófust með því, að rektor Björu
M. Ólsen flutti langa og fjöruga ræðu og reif
niður rjettritunarákvæði Blaðamannafjelagsins, en
játaði jafnframt, að tilraun þeirra til að fá ein-
ingu í stafsetninguna væri allrar viðurkenningar
verð. Svo sem kunnugt er, vill rektor Ólsen færa
stafsetning íslenzkunnar nokkru nær framburði en
gjört er i skólarjettrituninnl, eða rithætti H. Kr.
Friðrikssonarjyfirkennara, sem nú er almennastur.
Eu rektor Ólsen taldi rjettritunarsamtök Blaða-
mannafjelagsins fara í öfuga átt og væru þau
apturför frá skóhrjettrituninni; gerði hann mikið
skop að einstökum ákvæðum í ritreglum Blaðam.-
fjel. Hann lýsti og yfir skoðun sinni á ritdeilu
þeirri, sem fyrv. yfirkennari H. Kr. Friðriksson
hefði nýlega háð við „ísaf.“ út úr þessu máli og
kvaðst þar eindregið fylgja yfirkennaranum, en
skopaðist mjög að fáfræði blaðsins og framhleypni,
þar sem það hefði hlaupið út í þær ógöngur, að
f&ra að rita um mál, sem það auðsýnilega hefði
mjög lítið vit á. Þá talaði fyrv. yfirkennari H.
Kr. Friðriksson, og hafðí hann verið beðinn að
koma á fundinn til að taka þátt. í umræðunum.
Hanu tók mjög í sama strenginn og rektor B. M.
Ólsen, að rjettritunarbreyting Blaðamannafjel. væri
til spillis tungunni, en hvergi til bóta. Fylgdi
ræðum þeirra beggja mikið lófakiapp og var gerð
ur að þeim góður rómur. Þá talaði Jón Ólafsson
til varnar blaðamanna-rjettrituninni, og var vörn
hans frækileg, svo sem við mátti búast af jafn-
miklum mælskumanni. En það kom og í ljós, að
hrnn skorti mjög málfræðislega þekkingu til að
ganga á hólm við þá hina lærðu menn og hallað-
ist bardagiun mjög á hann, og því meir sem á leið.
Þá talaði Pálmi Pálsson,: íslenzkukennari lærða
skólans; kvaðst hann ekki leggja mikla áheizlu á
það, hverjum reglum stafsetningin fylgdi í ein-
stökum atriðum, ef samræmi væri í rithættinum
og hann fjarlægðist ekki mjög nútiðarframburð.
Þeir rektor Ólsen, H. Kr. Friðriksson og Jón
Ólafsson töluðu oftar en einu sinni. Þá var leitað
atkvæða fundarins um þið, hve margir væru þar
meðmæltir rjettritun Blaðam.tjel., og hafði hún 5
atkv. með sjer, en hin öll á móti, milii 20 og 30.
Þá var samþykkt, að Stúdentafjelagið tæki að sjer
að koma ræðu þeirri, sem rektor Ólsen hóf með
umræðurnar, á prent, og svo útdrætti úr umræð-
unum, og skyldu þeir, sem til máls tóku, sjálfir
gefa útdrátt, hver af sínum ræðum. Svo var ætl-
að á, að þetta yrði 3 arka kver og kæmi út
innan skamms.
Það má nú teija útsjeð um, að rjettritunarsam-
tök Blm.fjel. verði nokkurn tíma almenn. Þeir
sem undir samþykktina rita við og við fyrir til-
mæli sumra ritstjórann?, gjöra við hana hver sína
athugasemd, og neita að breyta fyrri ritvenju
sinui, þótt þeir leyfi, að allt. sem á prenti sjáist
eptir þi,/megi vera með þessari rjettritun. Og
skoplegt er, að vera þá að seiiast eptir nöfnum
ýmissa þeirra manna, sem vitanlega aldrei rita
neitc það, er prentað verður. í Blaðamannafjel.
er jafnvel nú svo komið, að þar er ekki full eining
um rjettritunina. Guðm. læknir Björnsson, sem
nú er genginn í fjelagið, iýsti því yfir á fundi
Stúdentafjelagsins, að hann fylgdi ekki rithætti
Blm.fjel., þótt sú væri stafsetningin á „Eir“, sem
út er gefin af hr. Sigfúsi Eymundssyni, og verður
að fylgja hans rjettritun, en það er rjettritun
Blm.fjel.
Þá var það fundarsamþykkt í Blm.tjel., að ekk-
ert mætti taka upp í blöð þau, sem í væru rjett-
ritunarsamþykktinni, nema það væri með rjettritun
Blm.fjel. En í „ísaf.“ síðustu sjest nú, að B. J.
hefur rofið þá samþykkt og flaggar nú með rjott-
ritun rektors Ólsens í blaðinu. Þegar um það
var að gjöra, hvort hann fengi að halda 2—3 kr.
auglýsing eða ekki vegna samþykktarinnar, þá er
honum öllum lokið. Ekki metur hann sig nú hátt
til peningaverðs, karlsauðurinu, og er þetta helzt
til „billegt“.