Ísland - 14.05.1899, Síða 1
ISLAND.
2. ársfj.
Reykjavík, 14. maí 1899.
9. tölubl.
Nokkrar hugleiðingar
um stafsetningarmál blaðamanna.
Jeg rita eigi þessar líaur til þess, að reyna að
skýra stafsetningarmálið betur en orðið er. Það
er þegar fullskýrt af greinum fyrverandi yfirkenn-
ara H. Kr. Friðrikssonar, og öll tvímæli tekin af
með ræðu Bjarnar rektors Olsens. Það er nú ó-
hugsandi annað, en að hver maður, sem ekki hef-
ur látið algjörlega blekkjast af blaðmanna-sam-
þykktinni, sjái, að þessi nýbreytni er mjög van-
hugsuð, sjálfri sjer ósamkvæm, og tungu vorri til
engra framfara nje sóma, og þess hefði þó átt að
mega vænta af tilbreytni, sem er að leitast við
að ryðja sjer að, rjett um það bil sem 20. öldin
er að byrja
En hitt er það, sem kemur mjer á stað, að um
þetta mál hefur lítið eða ekkert heyrzt frá hinum
hæglátu og seinlátu sveitabúum í landinu, sem
búa í fjarlægð við eldfjörið og áhugann og aðal-
fylgið, sem eðlilega eiga heima í höfuðstað lands-
ins, ekkert heyrzt eða sjezt annað en höfðatölu-
skrárnar í ísafold, og mætti ef til vill af þelm
ætla, að allur þorri manna úti um land hafi fall-
izt á hina nýju stafsetning og tekið hana upp,
og þá sjálfsagt með gildum og góðum rökum. En
þetta er atriði, se n jeg vildi mótmæla'; því að
víst er um það, að fjöldi manna úti um landið
hefur frá fyrstu byrjun, er hreifing þessi hófst,
og þeir heyrðu, í hverju breytingarnar voru fólgn-
ar, afsagt með öllu að aðhyllast þær, þótt þeir
ætluðu aðra vera sjer færari til að hefja mót-
mælin, enda hefur þeim eigi brugðizt sú von, að
það yrði gjört, og játa þeir fúslega, að þeir hefðu
eigi getað gjört það eins vel. Það mun og varla
vera fjarstætt að ætla, að nú kunni að hafa'runn-
ið tvær grímur á ýmsa þá, sem í nafnaskrám ísa-
foldar standa, eptir að ræða rektors er orðin al-
menningi kunn, og væri þá betur, að þeir væru
þá þeir drengir, að láta sannfærast, og kannast
við það, og Ijá lið sitt til þess, að sporna við því,
að rithætti málsins sje ósómi og svívirðing gjör.
Þeim hefur sjálfsagt gengið gott til, sem með
breytingarnar hafa komið, að styðja að eining rit-
háttarins, en nú sjá þeir, að einingin næst eigi
með þessu, og þótt hún næðist, þá er hún ill
apturför í mörgu og mikilsverðu, en framför að
engu leyti, og því er vonandi, að rjettlættistilfinn-
ing þeirra og ást til tungu sinnar og umhyggja
fyrir henni, Iáti þá eigi lengi vera í vafa um,
hvern flokkinn þeir eigi að fylla.
Það sem fyrst og mest ber á, og hver og einn
verður að reka augun í, í þessu máli hjá blaða-
mönnunum, er stefnuleysið og ósamkvæmnin, eng-
inn tilgangurinn nema sá aleinn, að finna sam-
komulagsatriði. Og nú kemur það, sem mestri
furðu sætir, að einmitt þegar það er að koma i
ljós, að samkomulagsatriðin — aðaltilgangurinn —
sjeu eigi fundin, þá er farið að sækja það harð-
ast, að koma því á samt, berja það í gegn; þá er
í snatri farið út á þjóðvegu og safnað voluðum,
vönuðum og blindum, áður en öðrum gefur færi á
að átta sig, og þannig verður framhald málsins
með sömu einkennum og upphafið. Þau einkenni
eru ómótmælanlegur skortur á nauðsynlegri þekk-
ingu, nauðsynlegri umhugsun og nauðsynlegri
vandvirkni. Jeg segi þetta alls eigi til brigzla
við frumkvöðlana, blaðamennina; af þeim var eigi
heimtandi næg þekking, og þeir hafa heldur alls
eigi, mjer vitanlega, haldið því fram, að þeir hefðu
hana. Hitt hafa þeir þótzt finna, að þeir væru
ágætir liðsmenn til að koma á einni stafsetningu;
en glappaskotið var þetta, að þeir bjuggu hana
til sjálfir, þótt þeir legðu hana síðan fyrir ráða-
nauta sína, sem ástæða var talsverð til að treysta.
Þessum ráðanautum, Pálma Pálssyni og Jóni Þor-
kelssyni, fyrverandi rektor, verður eigi brugðið
um skort á þekkingu, en þeim verður þá aptur
að kenna hugsunarleysið og óvandvirknin. Lík-
Iega hefðu málalokin orðið allt önnur, ef þessum
mönnum hefði frá upphafi verið falið á hendi, að
semja reglurnar. Þeir mundu þá vafalaust hafa
borið það undir aðra, sem sjálfsagt var að væri
eigi gengið framhjá, og að minnsta kosti mundu
þeir hafa vandað sig mun betur, ef til þess hefði
frá upphafi verið ætlað, að þetta væri þeirra verk.
Það er annars nærri því hryggilegt, að Pálmi skuli
vera bendlaður við þetta mál, því að hann var þó
maður líklegur til margs góðs fyrir tungu vora;
on svo bregðast krosstrje sem önnur trje. Sama
mætti segja um dr. Jón Þorkelsson; en frjettin segir,
að honum sje farið mjög að higna að heilsufari
öllu, og væri því rangt, að leggjast þungt á hann;
enda mun engum lifandi manni detta í hug, að
hann hefði sent frá sjer slíkar stafsetningarreglur,
meðan hann var í fullu fjöri. Að þessum tveimur
mönnum er öll ábyrgð borin fyrir hinni nýju staf-
setningu, og verði henni Iengra lífs auðið, mun
hún sennilega með tímanum kennd við hinn /yr-
nefnda, en vegur hans mun naumast mikið aukast
af þessu.
í ísafold stendur á þá Ieið, „að enginn, sem á
málið minnist, hafi treyst sjer til að brjóta upp á
neinu öðru, ekki getað nefnt nokkurt eitt atriði í
saraþykktinni, sem betur hefði fengið almennt
fylgi, ef það hefði verið öðruvísi. Þeir vita, að
svo er ekki“. Og rjett á eptir þessu kernur, „að
höfundar samþykktarinnar gætu virt þetta sjer til
metnaðar". Mjer datt í hug, að höfundurinn hefði
eigi verið einhamur, þá er hann ritaði þetta; svo
mikíð ofurkapp kemur fram í þessu. Þetta er
blátt áfram fjarstæða, nema því að eins, að þeir
einir hafi minnzt á málið við „ísafold“, sem vildu
eigi móðga hana, því að annars hlyti hverjum ein-
um, sem hirti um „að brjóta upp á einhverju“,
að geta dottið í hug flest atriði samþykktarinnar.
Jeg skal nefna éið. Jeg hef flett upp bókum eptir
50 höfunda; þar af rita 17 é, en 33 je, og af
þessum 50 rita í mesta lagi 5 eða 6 einfaldan
samhljóðanda, er samhljóðandi fer á eptir í sömu
samstöfu. Jeg gat ekki sjeð aðalreglurnar hjá
sumum, með því að sitt var haft á hverjum staðn-
um. Skyldi þá je og sjerstaklega tvöfaldur sam-
hljóðandi hafa verið mjög miklu óliklegri til al-
menns fylgis? Eða hve nær hefur áður verið haldið
fram þeirri tillögu, að nema z úr miðmynd sagna
og hvergi annarstaðar? og eigi styðst sú tillaga
við venjulegan rithátt í fornu máli. En það virðist
hafa vakað fyrir höfundunum, að samþykktaratriðin
þyrftu að vera fólgin í afbrigðum frá þeim rit-
hætti, sem almennastur hefur verið, annars
tækju menn líklega eigi eptir því, að það væri
neitt að samþykkja, og fyndu svo sem ekkert
bragð að því.
Mótmæla verður því sem ranghermi er stendur
í ísafold 4. febr., að „reynslan hefði sýnt, að skóla-
stafsetninguna var alls óhugsandi að gjöra að sam-
komulags grundvelli“, því að sá dagur og það ár
er eigi til í sögu vorri, er tilraun hafi verið gjörð
til að ná því samkomulagi. Eigi blaðið við það,
að vitanlegt væri um einstaka menn, að þeir mundu
eigi fáanlegir til að taka upp sum atriði skóla-
stafsetningarinnar, þá var hið sama vitanlegt um
þann samkomulags-grundvöll, er upp var tekinn,
og er þá jafnt á komið að því leyti. Undarlega
kemur og við, er fastheldni við skólastafsetning-
una er kölluð sjerhredda eins manns. Orðið er þá
haft hjer í einhverri sjerstakri merking, ef kalla
má sjerkreddu fastheldni við þá stafsetning, sem
flestir hafa fylgt á prenti, og jafnvitanlega einnig
langflestir þeirra, er ekkert hafa á prenti eptir
sig Iátið. Og úr því, að jeg er með „ísafold“ 4.
febr., þá get jeg eigi stillt mig um að lýsa van-
þokka á hinu drengjalega, en nauða-ófyndna skopi
um þá rektor og H. Kr. Friðriksson í upphafi grein-
arinnar. AHt þetta lýsir því oíurkappi, sem alls
eigi bendir á góðan málstað, og naumast gæti ver-
ið til stuðnings góðum málstað; enda er hann hjer
sannarlega veill.
Sannleikurinn er sá, að skólastafsetuingin var
sá langlíklegasti samkomulags-grundvöllurinn. Það
sanna eigi að eins ritgjörðir H. Kr. Friðrikssonar
og rektors, heldur einnig og einmitt reynslan, því
að reynslan er þessi, að flestir hafa í prenti fylgt
þeirri stafsetningu, og af hinum, sem eigi hafa fylgt
henni að öilu leyti, hafa þó flestir fylgt henni að
mestu leyti. Það munu varla flnnast fleiri en 4
eða 5 rithöfundar, sem nú eru uppi og fylgt hafa
meginatriðum nýju stafsetningarinnar. En það má
einu gilda; það eru svo sem eigi sjerkreddurnar,
sem þeir menn hafa farið með, og engum hefur
dottið í hug, að hafa þessa stafsetning, eins og
hún kemur fyrir sjónir nú, enda verður eigi sjeð,
að í henni sje nein tilhliðrun eða málamiðlun í þeim
aðalstefnum, sem uppi hafa verið í stafsetning-
unni. Frumreglan sýnist hafa verið sú, að gjöra
breytingar frá skólastafsetningunni, í stað þess að
hún hefði verið sjálfkjörinn grundvöllur samkvæmt
allri reynslu. Erfiðast má ætla, að éið hefði orðið,
því að allmargir hafa ritað það, en brugðið í engu
öðru út af skólastafsetningunni. En úr því að allir
segja je, þá getur varla verið örvænt um, að þeir
hefðu fengizt til að rita svo, og vinna það til
„samkomulags“ og einingar í rithættinum.
Það hefur verið talið é-inu til yfirburða, að
með því væri táknuð tvö hljóð, þar sem aðrar
tungur yrðu einatt að tákna með tveim og þrem
stöfum (au, eau o. fl.); en sá samanburður er með
öllu rangur, því að í öðrum tungum eru það ein-
ungis hljóðstafir, sem eru táknaðir raeð fleiri stöf-
um, og eigi að rýma því úr íslenzku, þá verður
að búa til stafamerki fyrir au, ei og ey. En hitt
er satt, að engin tunga, að minnsta kosti ger-
mönsk, táknar samhljóðanda og hljóðstaf með einu
merki; é-ið er þar eins dæmi, og það get jeg eigi
fundið að sjeu meðmæli með því; það mundimega
kalla það fordild eða sjerkreddu. Næst é inu mun
mesta þýðingu hafa atriðið um tvöfaldan samhljóð-
anda á undan öðrum samhljóðanda. „ísafo!d“
kallar þessa tvöföldun ófagra og óþarfa; en til
þess hefur hún engan rjett. Það er að minnsta
kosti fullt eins rjett, að telja ófagurt að sjá ritað
„steknumu, „vegnumu, „hrepnum11, og fyrst tvö-
faldan samhljóðanda þarf í þessum orðum í öllum
öðrum föllum, bæði í eintölu og fleirtölu, bæði með
greini og án greinis, þá er fullur rjettur til’að
segja, að hans þurfi líka í þessu eina falli, þágu-
falli eintölu með greini, og sá rjettur er studdur
af skýrum framburði. Jeg veit, að segja má, að
vjer berum eins fram orðin „teknumu, „gegnumu
og „skepnumu, en þar er miklu fremur til að
dreifa ófullkomleik framburðarins og ritvenjunnar,
þar sem þessi orð eru borin fram með tvöföldum
samhljóðanda, og lægi þá nær, að fullkomleikinn
drægi ófullkomleikann upp til sín, heldur en hið
gagnstæða, ef ófullkomleikinn þætti svo mikill, að
rótgróin venja, studd af uppruna, ætti þar eigi
meira að ráða. Og þegar á það er litið, að lang-
flestir hafa nú ritað tvöfaldan samhljóðanda, þar
sem uppruni liggur til, verður eigi talið örvænt,
að það hefði getað orðið að samkomulagi.