Helgarpósturinn - 24.08.1979, Blaðsíða 20

20
Föstudagur 24. ágúst 1979 he/garpústurinn.
mm
Orlagasaga
Sumar bækur eru þannig að les-
andi þeirra verður ekki samur
maður á eftir lestri og undan. Ein
slik bók liggur nýlesin á borði
minu eftir talsverðar næturvök-
ur, og mér þykir ómaksins vert aö
segja lesendum Helgarpósts ofur-
litil deili á henni, þó svo hennar
hafi nýlega verið getið i ööru blaði
(Þjóðviljanum). Þetta er skáld--
saga bandarisku konunnar
Marilyn French, The Woraen’s
Room (Kvennaídósettið). Hún
var gefin út i Bandarikjunum árið
1977 og hefur siðan veriö á sigur-
för um heiminn. Mun meira að
segja væntanleg á markaðinn
islensk þýðing á næsta ári.
Kvennaklósettið er voldug saga
bæði að efni og umfangi. 1 vasa-
bókarbroti er hún næstum 700
blaðsiður, og hver siða er þrungin
efni og alvöru. Að formi til nálg-
ast hún að vera hópsaga
(kollektif-róman), þótt ein
persóna verði að visu mest áber-
andi. Hópurinn sem frá er sagt er
bandariskar konur og sögunni
fundinn staður á þvi margum-
rædda ári 1968 — en spannar vit-
anlega einnig árin á undan og eft-
örlög kvenna eru i sjálfu sér
ekki alveg nýtt viðfangsefni i bók-
menntum. en þó hefur ekki verið
meiri gróska i nokkru efni á sið-
ustu árum. Við höfum ekki farið
varhluta af þessu hérlendis, þótt
margt hafi verið um misjafnan
sauðinn. Við höfum kynnst mörg-
um hliðum umfjöllunarinnar, séð
fáeinar mjög heiðarlegar tilraun-
ir til að gera efninu skil, en einnig
bæði frumsamin og þýdd verk
sem virðast einungis til orðin sem
söluvarningur, borin uppi af þeim
sama kapitalisma og mörg
heiðarlegustu verkin ráðast á.
Það er einmitt heiðarleiki
Marilyn French sem mér þykir
mest um vert i þessari sögu.
Vissulega deilir hún hart og
óvægilega á margt — m.a. þann
kynstofn sem undirritaður verður
að játa aðild að, n.l. karlmenn.
En hún gerir lika heiðarlegar til-
raunir til að skilja og skilgreina —
án þess að leita einungis að söku-
dólgi.
Það sem mest er um rætt i
Kvennaklósettinu er tvennskonar
einangrun kvenna. Annars vegar
innilokun þeirra (sjálfvalin eða
þvinguð) á heimilum, þar sem
þær gerast ýmist einræðisherrar
(einkum meðan barna nýtur við)
eða leikbrúður. Hins vegar er
mikið fjallað um tilfinningalega
einangrun, og þá einnig þá hliö
sem snýr að karlmönnum. Þvi
þeir fara ekki varhluta af þeirri
einangrun sem sprettur af óttan-
um við tilfinningallfið, frjálst og
óháð. Þetta er French vel ljóst, og
hún gerir enga tilraun til einföld-
unar. Meðal annars af þeim sök-
um verður bók hennar ekki aðeins
til þess að varpa ljósi á konurnar
sem um er fjallað, hún getur
einnig orðið til þess að karlar sjái
sjálfa sig i nýju ljósi — og er ekki
vanþörf á.
sögujfí^S
S'itiRSKOTALID HERTOGANS
A HLJÓMSVEITARPALLI
Duke Ellington samdi sina
mögnuðu músik fyrir þá menn
er hann hafði valiö sér sem
sálufélaga. Þarna spiluðu
saman all ólikar manngerðir.
Mikilleiki Ellingtonhljóm-
sveitarinnar fólstm.a. I þvi, hve
Duke var óspar að færa sér I nyt
hugmyndir undirmanna sinna.
Segja má, að leiðtoginn hafi
fyrst kannað hjartað, nýrun og
lifrina i hverri kempu, leikið
siðan á persónueinkenni og stil
hvers og eins.
Trompettrlóiö (og siöan
kvartettinn) var toppurinn á
bandinu, þar entust sólóistar
yfirleitt skemur en í öðrum
einingum hljómsveitarinnar.
Cootie Williams setti standard-
inn og fórfrumlega að horninu.
Hann kom inn i Ellingtonút-
gerðina 1929 og spilaöi þar með
miklum glans þar til ’40. (Cootie
varð aftur EUingtonmaður á
sjöunda áratugnum). Williams
var sérfræðingur sveitarinnar I
svokallaðri ,,growl” leikaðferð
(þ.e. með rifnum tón) og ,,vá —
vá” demparaspili eins og glöggt
heyrist á plötunni. „Echoes Of
The Jungle” og ennfrekar I
laginu „Echoes Of Harlem”.
Duke sem hélt mikið uppá
þennan sólóista sinn skrifaði
fyrir hann margt merkilegt
m.a. „Conserto for Cootie”
(1939). Sá sem tók við af Cootie
Williams var hinn fjölhæfi Ray
Nance. Ilann var jafnvigur á
fiðluna sem trompetinn
(óvenjulegt), auk þess söng
hann eins og engill og dansaði
eins og púki. — ómissandi
maður i EUingtonsjóinu næstu
áratugi. „Perdido” og „Take
The A Train” (fyrri innspilanir)
eru ágæt dæmi um trompetstil
hans, en bestu fiðlusólóarnir
eru: „Frankie&Johnny” og
„Moon Mist”. Ray Nance söng
eftirminnilega „Riff Staccato”
með bandinu en dæmi um fót-
mennt kappans máðust jafn-
harðan út sem þau voru stigin.
Cat Anderson kom til EUingtons
1944 og var hjá honum jafnan
siðan (með smá pásum). A
vörum hans hvildi sá vandi að
vera hátónaspesialisti hljóm-
sveitarinnar. Aður en Anderson
gerðist Ellingtonisti var hann i
Swinghljómsveit vibrafón-
meistarans Lionel Hamptons.
Helstu plötur Cat Anderson
með Duke eru: „Trumpet No
End”, „Cat Walk” og „Perfume
Suite”. Einn af spámönnum
EUingtonsveitarinnar var hinn
snjalli kornettisti Rex Stewart
< 1907-’67). Hann nam pianó og
fiðluleik af foreldrum sinum
(klassik) og var ekki kenndur
við jazz fram eftir árum. Rex,
sem hafði ótviræða hæfileika i
ýmsar áttir þ.á.m. til ritstarfa
og félagsmála, lenti samt jazz-
megin i lifinu. Hann er kominn
með horn og farinn að svinga
með Fletcher Henderson 1926.
Eftir að hafa stýrt eigin liði um
stund lá leiðin til EUingtons.
Rex var heldur betur I essinu
sinu frá 1934-’45. Hann bar af
öðrum I duttlungaleik og
skringilegheitaspili. Af mörgu
góðu er hann afrekaði undir
hatti Eliingtons má nefna sóló-
stykkin „Boy Meets Horn”
og „Trumpet In Spadesj’
sömuleiðis „Black, Brown
and Beige”Jallt stórhugsað og
snjallt. Rex Stewart var
framarlega I baráttunni fyrir
mannréttindum þeldökkra bæði
i ræðu og riti. En árið 1947 varð
hann samt orölaus og undrandi,
þegar dóm s má la ráðherra
ónefnds rikis (ekki austan-
tjalds) lagði bann á, að Hljóm-
sveit Rex Stewarts fengi að
halda tónleika i Gamla biói!
Einn góður, sem byrjaði hjá
Duke 1955 var og er Clark Terry
f. 1920. Hann varð frægur fyrir
leik sinn á seinni „Perdido”
plötunni með Ellington, sömu-
leiðis fyrir sólóna á „Bensona-
Iity”. Clark Terry er framúr-
skarandi einleikari bæði á
trompet og fliígelhorn. 1 seinni
tið hefur hann starfað mikiö
sem studiomúsikant I New
York, en þar til fyrir örfáum
árum fengu negrar ekki vinnu
við slikt. Og það var Rex okkar
(nærri þvi) Stewart sem
hjálpaði til að opna þær dyr. Svo
er Clark karlinn Terry væntan-
legur í bæinn innan tiöar á
vegum Jazz vakningar. —
Breyttir timar það — ekki satt?
Efstur á blaði af söxurum
Ellingtonsveitarinnar er virtú-
ósinn Johnny Hodges (1906-
1970). Hann var perfectistinn og
„primadonna” Dukes númer
eitt frá 1927 til dauðadags. Við
þennan uppáhaldssólóista sinn
dekraði Duke . sérstaklega.
Til merkis um þaö er margt það
fegursta er hann samdi um
dagana, svo sem tónverkið
„Never No Lament” sem I eru
númerin „Dont Get Around
Much Anymore” og „Warm
Valley”. Flauelsmjúkur tónn
Hodges hafði þá fyllingu og
hlýju sem geröi leik hans svo
fágaðan — og sexy. Johnny
hafði óaöfinnanlega tækni eins
og m.a. kemur I Ijós á „Main
Stem” plötunni, þar sem allt er I
botni. Oflék hann með smærri
Ellingtoneiningum, þar sem
hann svingaði fjandann ráöa-
lausan. „Rendezvous With
Rhythm” er (andskoti)gott
dæmi um slikt. Johnny Hodges
heyrist glöggt gegnum allt
Ellingtonspilið ef undan er
skilið brotthlaupstimabilið 1950-
’55 sem var frumhlaup.
önnur „primadonnan” var
klartnettleikarinn Barney
Bigard f. 1906 i New Orleans.
Hann var farinn að leika inná
hljómplötur með King Oliver i
Chicago 1926. Tveimur árum
siðar er Bigard tekinn til við að
spá i rörið hjá hertoganum
sjálfum, þar sem hann briller-
aði næstu 14 árin, þó ekki á
hliöarhljóðfæriö tenorsax,
heldur á gamla góða Albert-
system klarinettið sem sumum
þykir óþjált — öðrum ekki.
Barney Bigard var afsprengi
gamallar samfarahefðar i
Ameriku þannig, að i honum
blandaðist Spánverjinn svert-
ingjanum og Frakkinn indi-
ánanum —eða öfugt. Sagt er að
svona mikið mixaöar blöndur
geti orðið — svona allavega. En
eintakið Barney Bigard fékk
fjölbreytta hæfileika I vöggu-
gjöf. Hann ávaxtaði ættar-
pundið með rentu og er aöal-
maðurinn á eldri Ellington-
klassikinni svo sem „Mood
Indigo”, „Clarinett Lament”,
„Black And Tan Fantasy” auk
fjölda annarra. Hann var
andrikur snillingur með
persónulegan stfl mjög frá-
brugðin t.d. Benny Goodmans.
Eftir dagana með Duke lék
Barney við hvurn sinn fingur i
All Stars sextett Louis
Armstrongs frá 1946-’52, en þaö
er önnur ella. Siðast þegar til
hans spurðist var gaukurinn enn
að spila og á biðilsbuxum (það
er I ættinni). Sá sem tók við af
hinum litrika Barney Bigard
hjá Ellington var ekki jafn
krassandi karakter. Það var
akademiskur nákvæmnisspilari
af Goodmanskólanum hét sá
Jimmy Hamilton. Hann gerði
samt margt fallega þáu 26 ár
sem hann andaöi f hólkinn hjá
Duke.
Ellington átti ekki ^tcnór-
saxsólóistaláni að fagna fyrr en
I janúar 1940. Þá fékk hann lika
Marilyn French segir margar
ævisögur i bók sinni, og engin
þeirra skal rakin hér. Allar eru
þær sögur bandariskra kvenna,
en um leið og frásögnin verður
þjóðleg i besta skilningi (henni er
fundinn nákvæmur staður i
bandarisku þjóðlifi þessara tima)
verður hún iika alþjóðleg, sam-
þjóðleg. Hún verður breyttu
breytanda sagan um mig og þig
og okkur öll. Þess vegna á hún
brýnt erindi við okkur.
Samkvæmt þvi sem segir á
kápusiðu bókarinnar hefur
French áður m.a. fengist við að
skrifa um bókmenntir og gefið út
bók um þann mann sem hún sjálf'
kallar pungrottuna James Joyce
(að visu orðað með þeirri kurteis-
einn sem átti eftir aö skyggja á
alla eftirkomendur sina, það
var Ben Webster. Frá þvi að
Ben birtist I bandinu og þar til
hann sagði sig úr þvi 1945 voru
sannkallaöir dýrðardagar hjá
Duke h.f. enda eru allar
Ellingtonplötur þessara ára
mjög eftirsóknarverðar. Og ef
einhver skákaði einhverjum þá
var það Webster sem mátaði
mannskapinn.
Ben Webster (f.1909) átti eftir
að ylja mörgu hjartanu með
hugljúfum leik allt þar til hann
lést I Kaupmannahöfn 1973.
Uppúr 1950 fékk Ellington aftur
tenorsólóista er hann sætti sig
við, það var Paul Gonsalves,
hefðbundinn saxófónisti sem
þræðir slóö Coleman Hawkins,
samt með ivafi þar sem örlar á
fruntaskap. Paul Gonsalves
gefur að heyra á öllum siðari
tima upptökum Ellingtons,
hann á fræga sóló á
„Diminuendu and Crescendo in
Blue” o.mfl. Harry Carney
(1910-’74) gerði baritonsaxó-
fóninn að fullgildu einleiks-
hljóðfæri i jazzinum. Hann var
valinn i Elingtonsamstæðuna
1926. Þaðan af er hann á öllum
hljóöritunum sem gerðar voru i
nafni Ellingtons. Harry Carney
var lunkinn spilari og ekki aliur
á yfirborðinu. Eins konar isjaki
i sveit meistarans — en þó heit-
ari en nokkurhver— (ef út i það
er farið).
1 trombóntrióinu þekktist ekki
tæpitunga. Fimastur og frum-
legastur var „Tricky Sam”
Naton, sem var enn ein „prima-
donnan” og grinisti I öllum
æðum. Hann lét horn sitt tala
annarlegum tungum (Hkt og
Einar okkar Gisla I Filadelfiu).
Okkur til ánægju er hann á
flestum skem m tilegustu
Ellingtonplötunum, þar puntar
Tricky Sam heldur betur uppá
flutninginn með „Jungle style”
sinum. Juan Tizolsá fyrst sólina
I Porto Rico 1919. Hann
stúderaði öll hljómsveitarhljóð-
færin áður en hann sættist á
trombóninn. Hann leiddi
básúnutrióið frá 1929-’41 og
aftur frá ’59 og áfram. Juan
Tizol kunni lika þá list að láta
sig falla i skuggann af öðrum á
réttan hátt. Lawrence
Brown kom til Ellingtons eftir
að hafa verið heilaþvegiinn
hraustlega af Louis Armstrong
1932. Brown kannaði botnnót-
urnar I bandinu, var annars
léttur I upphæðum. Hann gerði
margar rósir um dagana.
Lawrence Brown var t.d. aðal-
maðurinn á hinu sigilda „Times
A Wastin” með D.E.
A slagæð hljómsveitarinnar,
slagverkinu, hvlldi ómæid
ábyrgð. Að drifa áfram
EUingtonbandiö i öllum sinum
blæbrigðarika ham var slikt
verk, að jafnvel bestu tromm-
arar heims fengu fyrir hjartað
viö tilhugsunina eina. En Sonny
Greer var vanur vandanum.
Hann lék með Duke frá 1919-’51
legu skammstöfun mcp). Kynni
hennar af bókmenntum hafa bor-
ið rikulegan ávöxt. Hún skrifar
ekki aðeins eins og sá sem þekk-
inguna hefur heldur einnigeins og
henni sé gefiö allt vald. Ég held
ég megi fullyrða að ég hef aldrei
lesið enskan texta sem haft hefur
jafn beinskeytt áhrif á mig og
þessi bók. Mér dettur að visu ekki
i hug að ég sé neinn sérfræðingur
um það efni, en þó þykist ég finna
mun á vondum og góðum texta á
þvi máli.
Það er ekki spurningin um
áhuga á jafnréttisbaráttu sem á
að ráða hvort maður les bók sem
þessa. Það er spurningin um
manninn sem slikan, hvert kyn-
ferði sem hann hefnr svo hlotið,
spurningin um að vilja skilja
manneskjuna i okkur sjálfum og
náungum okkar. Marilyn French
leysiraðvisu litinn vanda þar. En
hún fær mann til að hugsa, og það
er ekki litið hrós um bók ef ég get
sagt að ég hafi lagt hana frá mér
með tárin i augunum. Þannig er
þessi bók.
Johhny Hodges primadonna nr.i
á þann hátt, að menn voru sam-
mála um, að þar færi saman
réttur ásláttur við púls meistar-
ans. Sá sterkhjartaði sem þá tók
við kjuðunum var margfaldur
methafi I hverslags trommusól-
óum og I raun og veru forseti
alþjóðasamtaka trommuslag-
ara skammstafað W.D.A. (sem
eru Htið þekkt hérlendis) sá
heitir Louis Bellson. Hann er
e.t.v. eini hviti maðurinn sem
sæti hefur átt i hljómsveitinni.
Þær voru ferlegar 15 minútna
sólóarnar hjá forseta W.D.A. i
„Skin Deep” og „Hawk Talks”.
Sam Woodyard tók við
(leifunum af) settinu 1955. Hann
var aftur á móti nútimaútgáfa
af Sonny Greer og stendur fyrir
sinu — (skinni). Duke sagöi
jafnan, að trommarar yrðu að
vera menn danslistarinnar, sem
færu I splitt fyrir hádegi (hvort
sem þeir væru vaknaðir eða
ekki). Ekki fór neinum sögum
af framúrskaraiidi bassaleik-
urum I hljómsveit Ellingtons
þar til hann hitti Jimmy Blanton
I St. Louis 1039. Blanton var þá
um tvitugt og hafði mjög tak-
markaða spilareynslu. Jimmy
Blanton varð brátt meistari
kontrabassans. Hann gjör-
breytti öllum leikaðferðum I
jazzbassaleik þ.e. úr grunn-
tónaspili i leik með bassalinu
sem var nú bundin og
„syngjandi” en ekki „staccato”
(snögg) eins og áður.
Frægustu plötur Blantons eru
dúettarnir með Duke, þar gauka
þeir músikölsku góðgætinu hver
i annars eyra — vinirnir. Núm-
erin eru: „Body and Soul”,
„J.B. BIues”,„Sophisticated
Lady” og tvö önnur. Auk þess á
hann heiður af öllum bassa-
gangi (sem var mikill) á plötum
EUingtons frá 1939-’41. Þá
veiktist sá sem vonirnar voru
bundnar við. Jimmy Blanton
einn mesti bassaleikari jazzins
lést úr tærinu 1942 aðeins 23ja
ára. Hann lagði linuna fyrir alla
siðari tima kontrabassaleikara.
1 rýþmasveitinni sat Duke við
pianóiö, þegar hljómsveitin var
i sjálfstýringu. Hann var ekki sá
einleikari sem maöur átti ein-
hvern veginn von á — eða hvað?
Hann var hóflega tekniskur en
gjörhuguil kafari á þann hátt,
að oftar varð sólóinn að öðru
tónverki sem rimaöi við það
verk sem verið var að flytja.
Stundum voru þvi sólóar
EUingtons teknar nótu fyrir
nótu og útfærðar i hljómsveitar-
búningi — þannig var Duke
Ellington bestur.