Helgarpósturinn - 09.01.1981, Blaðsíða 20

20
Föstudagur 9. janúar 1981
Á leið yfir eyðimörkina
Paradisarheimt: Anna Björns færir Jóni Laxdal kaffið forboðna —
réttur skilningur leikstjóra á bókinni, en höfuðgalii myndarinnar er
ónóg persónuleikstjórn, segir Jón Viðar m.a. i umsögn sinni.
Paradfsarheimt
Sjónvarpskvikmynd i þrem
þáttum eftir sögu Halldórs Lax-
ness
Leikstjórn og handrit: Kolf
H'ádrich
Tónlist: Jón Þórarinsson
Leikmynd: Björn Björnsson
Búningar: Ulla-Britt Söderlund
Hijoð: Hans Diestel
Klipping: Ingeborg Bohmann
Kvikmyndataka: Frank A.
Banuscher
F r a m I ei ða n d i : Dieter
Meichsner
llelstu leikendur: Jón Laxdai,
Friða Gylfadóttir, Róbert Arn-
finnsson, Gunnar Eyjoifsson,
Arnhildur Jónsdóttir, Þóröur B.
Sigurðsson, Jóhann Tómasson
Helga Bachmann, Helgi Skúla-
son, Rúrik Haraldsson.
Stundum virðist manni sjón-
varpskvikmyndir nútimans,
a.m.k. þær sem eru af engilsax-
neskum ættum, vera búnar til
handa fólki sem sé ævinlega
komið að þvi að annaðhvort
sofna fyrir framan tækið eða
hlaupa frá þvi við fyrsta tæki-
færi. Athygli áhorfandans er i
þessari tegund mynda haldið
fanginni með háþróuðustu brell-
um frá fyrsta andartaki.uns svo
er komið að spennan hefur
fjötrað hann fyrir framan
skerminn og hann á ekki ann-
arra kosta völ en biöa, sveittur I
lófum og með dynjandi hjart-
slátt, eftir langþráðri lausn
flækjunnar. Kvikmyndin Para-
disarheimt er gerð eftir skóla-
bók, sem gengur þvert á þessa
og virðist ætlað að reyna svo á
þolrif áhorfenda með löngum
myndskotum, seinlegri hrynj-
andi frásagnar og hægum leik,
að þegar yfir lýkur sitji þeir
einir eftir sem hafa svarið þess
dýran eið að horfa á til enda.
Hvorug þessara aðferða, sem
mætti kalla dramatiska öndvert
episkri, eru raunar uppgötvun
kvikmyndunarmanna, heldur
aldagömul arfleifð frá leikhús-
inu — en kvikmyndalistin er
skilgetið áfkvæmi leikhússins
og kemst líklega seint frá þeim
uppruna sinum.
Breidd söguljóösins hefur
löngum þótt Ijóður á leikhús-
verkum, en hefur þó sett svip á
ýmis merk skeið leiklistarsög-
unnar. Sumir halda að Brecht
hafi orðið fyrstur til að brjóta
gegn boðoröum hinnar klass-
isku leikritunar, sem best eru
sett fram hjá Aristótelesi, og
finna upp episkt leikhús, en sú
skoðun er alröng. A miðöldum
gerðu menn volduga sjónleiki
upp úr heilagri ritningu sem
gátu tekið allt aö fjörutiu dög-
um, og var þáekki að þvf spurt
hvort menn nenntu að horfa á
þetta eða ekki, guös orð þurfti
ekki að lifga upp og gera æsi-
legt. Leikverk af þessu tagi
lokká áhorfendur ekki til sin
með brögöum i ætt viö dáleiðslu,
heldur krefjast þau sjálfsaga og
einbeitingar af þeim. Það er
eins og höfundarnir viti að boð-
skapur þeirra sé i senn mikil-
vægur og flókinn, verði ekki
meðtekinn til fullnustu nema
með andlegri fyrirhöfn og þvi sé
engin ástæða til að setja hann
fram á alltof auðskilinn og um-
búðalausan hátt. Ég hef heyrt
menn stynja yfir þvi, hversu
langdregin og þyngslaleg kvik-
myndin Paradlsarheimt hafi
verið svona ofan i jólasteik-
urnar, sjálfsagt geta einnig ein-
hverjir fundið að „bókmennta-
legu” eðli hennar og fylgispekt
við texta skáldsins. Sjálfum
þykir mér lausn Hádrichs leik-
stjóra á vanda formsins, hæg
myndræn frásögn meö upplestri
úr skáldverkinu, býsna heppi-
leg, þó að e.t.v. séu nokkrir
hnökrar á útkomunni.
Paradisarheimt er marg-
slungið skáldverk og sjálfsagt
leynastiþvi álika mörg hólf og I
kistlinum góða sem Steinar
bóndi smiðaði og færði Dana-
konungi að gjöf. Við fyrstu sýn
er hún saga um örlög islensks
bændafólks á siðustu öld: sé
betur skoðað er hún saga allra
semhafa lagtút á eyðimörkina i
leit að fyrirheitna landinu. Hún
er saga um hina hógværu og
hjartahreinu, sem vonandi
munu landið erfa og guð sjá,
enda þrungin bjartsýni og lifs-
trú, sem stingur mjög i stúf við
bölsýni Gerplu og Brekkukots-
annáls, þeirra skáldsagna sem
Laxness reit næst á undan
Pa ra d is a rheim t. Saga
mormóna, þessa merka trú-
flokks sem reisti guðs borg i
gróðurvin sem Drottinn leiddi
hann á i miðri sandauðninni,
hefur auðsæilega gripið hinn
gamla kaþólikka Halldór Kiljan
Laxness sterkum tökum og i
mynd hans af samfélagi þeirra,
kiminni en þó einkennilega hlý-
legri, endurspeglast tviræð af-
staða hans sjálfs til trúarbragð-
anna. Hjá þessu fóiki hefur hann
sem sé fundiöþá blindu kreddu-
festu, sem er svo þrálátur fylgi-
fiskur hreinnar trúar, en einnig
þá hjartagæsku og þolgæði, sem
er sjaldgæft að finna hjá öðrum
en heittrúuðum. Pislarvættið,
krafan um að maðurinn sanni
verðleik sinn fyrir guði með þvi
að gangast undir erfiðustu þol-
raunir, gengur I gegnum bókina
eins og rauður þráður og er
tákngert i eyðimerkurgöng-
unni: af þessum sökum finnst
manni sumar persónur bókar-
innar eiga a.m.k. jafn mikið
sammerkt með ýmsum
kaþólskum dýrlingum og Is-
lenskum sveitamönnum.
Það er vitaskuld ekki hægt að
gera þessum hlutum nein veru-
leg skil i stuttri blaöagrein, sem
er þar að auki skrifuð i flýti.
Þeir hljóta þó að leita á hugann
eftir að maður hefur horft á
þessa mynd og rifjað upp fyrri
kynni af skáldsögunni. Mig
langar aðeins til aö minnast á
eitt atriði enn, sem ég hygg að
sé nokkurs vert í verkinu og
varðar tengsl trúar og siðferðis.
Sérhver lesandi sem gaumgæfir
sögu Steinars hlýtur fyrr eða
siöar að spyrja sjálfan sig,
hvort Hliðabóndinn hafi raun-
verulega breytt rétt þegar hann
yfirgaf fólk sitt og hvarf i fjar-
læg lönd, fyrst til að finna kóng,
siðan til að finna guð. Hefði
Steinar i Hliðum ekki betur
verið kyrr heima hjá sér og af-
stýrt þannig með návist sinni
þvi ólani sem yfir konu hans og
dóttur dynur? Spurninguna má
orða almennari orðum eða eitt
hvað á þá leið hvort brehnandi
trú á það sem er handan þessa
heims, dýpsta leyndardóm til-
verunnar, réttlæti að maðurinn
varpi af sér sjálfsögðum _ sið-
ferðisskyldum sinum. Sören
Kierkegaard svaraði spurning-
unni játandi I bók, sem hann
skrifaði um málið, en þar lagði
hann út af sögu Gamla Testa-
mentisins um sonarfórn Abra-
hams; Kierkegaard taldi að sá
einn myndi hljóta æðstu gæði
lifsins sem væri reiðubúinn að
kosta til öllu sem hann elskaði i
þessum heimi. Svar Paradisar-
heimtar er auðvitað ekki jafn
afdráttarlaust, enda bókin
skáldskapur en ekki heimspeki,
þó er ég ekki viss um að niður-
staða hennar liggi viðs fjarri
skoðun Kierkegaards. A.m.k.
samræmist Steinar i Hliðum að
flestu leyti þeim fátæklegu hug-
myndum sem undirritaður gerir
sér um sannheilaga menn. Og
vel á minnst, hvers vegna er
honum valið þetta nafn og
hvaðan skyldi það vera komið,
péið i hinu mormónska nafni
hans Stone P. Stanford? Það
skyldi þó ekki vera fengið frá
nafna Steinars, fiskimanninum
Simoni Pétri, klettinum sem
ákveðin stofnun var reist á
endur fyrir löngu.
Kvikmyndin um Paradísar-
heimtber þess viða glögg merki
að höfundur hennar hefur lagt
réttan skilning i bókina. Kemur
þetta e.t.v. skýrast fram i
myndmáli hennar, þ.e. upp-
byggingu og efnisvali mynda-
tökunnar, sem er þaulhugsað og
viða óviðjafnanlega fallegt.
Baksvið atburðanna er vand-
lega valið og ber þar mjög á
grjóti vatni og himni, myndir af
fuglum sem fljúga burt og ber
við bláan himin ganga i' gegnum
myndina eins og leiðsögustef.
Falleg dæmi um táknræna
myndatöku af þessu tagi er aö
finna viða i' myndinni, hér ætla
ég að nefna tvö úr þriðja hluta
hennar, sjálfan endinn þar sem
auga myndavélarinnar hvarflar
upp með klettaveggjunum fyrir
ofan Hh’ðar og slðan út i himin-
geiminn og lok atriðisins á ánni,
þegar Þjóðrekur biskup sigrar
Björná Leirum og dýfirSteinari
litla niður i ána. Þau voru gerð
þannig, að á meðan kona Stein-
ars lauk við að syngja sálminn,
var brugðið upp mynd af tungli
á himni, en i trúarlegum tákn-
fræðum er máninn, sá himin-
hnöttur, sem þiggur ljós af sólu,
iðulega látinn merkja trúrækn-
ina, þegar sálmurinn er dáinn
út kemur svo i ljós að þetta
tungl er ekki islenskt, heldur á
himni Júta, fyrirheitna lands-
ins. Með þessum ráðum opnar
kvikmyndin okkur aðgang að
þeim hólfum smiðarinnar sem
dýpra liggja.
Höfuðgalli myndarinnar er
hins vegar að mi'nu mati ónóg
persónuleikstjórn. Persónu-
sköpun Halldórs Laxness er
ekki beinlinis raunsæisleg og
þvi skiptir miklu að leikstjórinn
leggi með leikaravali og fyrir-
mælum drög að leikstil, sem
samsvari á einhvern hátt ýktum
og Ivið tröhauknum mannlýs-
ingum bókarinnar. Ég fæ ekki
séð að þetta hafi verið gert,
heldur syngi hver með si'nu nefi
og það misvel. Mér virtist sem
aðeins tveir leikarar hefðu
fundið i sjálfum sér einhverja
brú að þeim mönnum sem þeir
voruaðtúlka: Jón Laxdal i hlut-
verki Steinars bónda og Þórður
B. Sigurðsson i hlutverki Björns
á Leirum. Á Jón hefur þegar
verið boriö veröskuldað lof fyrir
frammistöðu hans og hef ég litlu
að bæta við það. Mér hefur
aldrei fundist Jón „sterkur”
leikari og efast um að honum
henti að sýna mikil innri átök,
en þess gerist raunar ekki þörf
hér. Leikur Jóns i hiutverki
Hliðabóndans ber vitni um
skilning á þessum manni, auð-
mýkt hans og þrá eftir þvi sem
æðst er. Þórður B. Sigurðsson
lýstieinnig vel með útliti og per-
sónuleik þeim hrikalega Bimi á
Leimm sem fer aö visu heldur
illa að ráði sinu en á þó i sér brot
af þeirri barnslund sem þarf til
að iðrast synda sinna og gera
yfirbót. Af öðrum leikurum sé
ég helst ástæðu til að nefna
Friðu Gylfadóttur i hlutverki
Steinu. Henni er að visu margt
áfátt i tæknilegum efnum, ekki
sist þeim sem taka til fram-
sagnarinnar, en engu að siður
tókst henni vel að sýna ómeð-
vitað sakleysi og barnslegan
þokka stúlkunnar, t.d. i yfir-
heyrslunni hjá sýslumanninum.
Hjá mörgum leikurum vottaði
allt of mikið fyrir óvissu gagn-
vart textanum, sumir reyndir
kraftar eins og Gunnar Eyjólfs-
son, Róbert Arnfinnsson, Helgi
Skúlason, RUrik Haraldsson og
Helga Bachmann virtust ein-
faldlega stjórna sér sjálfir, og
eru kannski ekki með öllu
óvanir slikum vinnubrögðum af
fjölum leikhúsanna.
Að lokinni sýningu þriðja
þáttar á nýársdag var sýnd
hálffurðuleg heimildamynd um
Halldór Laxness, enda reyndist
höfundur hennar hafa fremur
skringilegar hugmyndir um
skáldið. Hélt hann greinilega að
Laxness skrifaði talmál og væri
sósialrealisti sem fjallaði eink-
um um fátæklinga i uppreisnar-
hug. Ljósi punkturinn i mynd-
inni var glettnisleg tilraun Hall-
dórs, púandi stórsigar, til að
koma manninum I skilning um
að svo væri ekki, sem eitthvað
virtist ganga treglega, þvi að
þegar sambandsley sið var sem
verst fann Halldór sig knúinn til
að lýsa þvi yfir að hann væri
ekki terroristi! Sem beturferer
kvikmyndin Paradisarheimt
gerð af öllu meiri skilningi á
þeirri veröld sem Halldór Lax-
ness hefur skapað i bókum sín-
um. Að vísu þarf ekki að efast
um að bókin verður lesin löngu
eftir að þessi kvikmynd er fallin
i gleymsku, en eins og sakir
standa er hún til vitnis um að
Halldór Laxness hefur ekki
aðeins ort um óréttlætið á jörð-
inni, heldur einnig farið að
dæmi ýmissa frægra manna
sem uppi voru i forneskju og
gengu á hólm við guð sjálfan.
Það leyndi sér ekki i fyrrnefndu
sjónvarpsviðtali hversu pirr-
aður Halldór Laxness var á
þjóöfélagslegri þráhyggju
spyrilsins gagnvart skáldskap
hans, og vinni myndin um para-
disarheimt Steinar i Hliðum
gegn svo einhæfum skilningi á
verkum Laxness hefur hún tæp-
lega verið unnin fyrir gýg.
og uppfletibækur
Fjölfræði-
Þorsteinn Jósepsson og Steindór
Steindórsson :
Landið þitt, 1. bindi A-G
örn og örlygur 1980.
Steinar J. Lúðviksson:
Hvað gerðist á islandi 1979
Myndaumsjón: Gunnar Andrés-
son
Örn og Örlygur 1980
Heimsmetabók Guinness.
Ritstjórn: Norris Mc Whirter
Ritstjórn Islensku útgáfunnar:
Örnólfur Thorlacius og Steinar
J. Lúðviksson.
örn og Örlygur 1980.
Þessar þrjár bækur sem hér
eru teknar saman eiga þaðsam-
eiginlegt að þær eru ekki bækur
sem maður tekur og les frá upp-
hafi til enda heldur eru þær
bækur sem maöur tekur og
skoöar, flettir og les stöku kafla
eða þaðsem maður rekur augun
i hverju sinni. Þær eru i raun-
inni ótæmandi og hægt að hafa
ómælt gaman af að fletta þeim.
Landið þitt
Hér er um að ræða fyrsta
bindi af fjórum i' nýrri útgáfu af
þessu verki. Við snöggan
samanburð á þessari útgáfu og
eldri útgáfum af Landið þitt er
það tvennt sem maður rekur
augun i.
t fyrsta lagi hefur atriðis-
oröum fjölgað verulega. Þetta
fyrsta bindi er 278 siður, en bók
Þorsteins Jósepssonar með
sama nafni er öll 424 siður,
þannig að miðað við þá bók er
um þreföldun að ræða á efnis-
magni. Auk nýrra efnisatriða
hefur einnig sumt eldra efni
verið aukið og endurbætt.
t öðru lagi hefur myndefni
verið aukið verulega og i þess-
ari bók eru einungis litmyndir,
en engar slikar voru i eldri út-
gáfu. Eru litmyndirnar mjög
fallegar og höfuðpryði bókar-
innar.
Þessi bók er þvi mjög falleg
ogi' henni er óhemjumikill stað-
fræðilegur og sögulegur fróð-
leikur.
Annáll 1979
Bókin Hvað gerðist á tslandi
1979 er annáll þess árs i máli og
myndum. Hún er 237 siður i
stóru broti. Bókinnni er skipt i
16 kafla eftir efnisatriðum og
þeim sviðum þjóölifsins sem at-
burðir snerta. Upphafskaflarnir
heita t.d.: Alþingi — stjórnmál,
Bjarganir — slysfarir, Bók-
menntir — listir, Dóms- og
sakamál, Eldsvoðar, Fjöl-
miðlar, Flugmál, Gesta-
komur — heimsóknir, Iðnaður,
o.s.frv.
Bókin er fyrst og fremst skrá
yfir atburði og sem slik er hún
mjög itarleg. Hinsvegar er ekki
i henni að finna útlistanir eða
ályktanir um atburðina. Mér
sýnist bókin traust heimildarrit
þar sem maður getur gáð að þvi
hvað gerðist og hvenær á árinu
1979.
Hei ms metabók in.
1 formála fyrir þessari nýju
útgáfu á Heimsmetabók
Guinness segir örnólfur Thorla-
cius: „Likast til ber að lita á
Heimsmetabókina öðru fremur
sem skemmtilesefni, i það
minnsta er hér margt harla
skemmtilegt aflestrar. Hinu
ættum við ekki að gleyma að
bókin er jafnframt náma af að-
gengilegum og traustum fróð-
leik af hinum óliklegustu svið-
um”. (bls 5). Ég held að óhætt
séað taka undir þessi orð örn-
ólfs og hafa þau fyrir satt, enda
er hann einn af örfáum fjölfræð-
ingum i gamalli og góðri merk-
ingu þess orðs sem við eigum.
Rétt er að vekja sérstaka at-
hygli á þvi' að mikil vinna hefur
verið lögð i að safna islensku
efni til bókarinnar og eykur það
mjög fróðleiksgildi bókarinnar
fyrir lslendinga. Ég lagði ekki i
að telja efnisatriðin sem koma
fyrir en bókin er 352 siöur i stóru
broti með fremur smáu letri og
útfrá þvi ætti að vera ljóst að
efni hennar er mikið að vöxtum
ekki siður en að fjölbreytni.
G.Ást.