Helgarpósturinn - 20.02.1981, Blaðsíða 18

Forvitnilegt fræðirit
Solrdn Jensdóttir:
island á bresku
valdsvæði 1914—1918.
(6 bindi af ritröðinni Sagnfræði-
rannsóknum ,ritst jóri :Þórhallur
Vilmundarson).
Sagnfræðistofnun og
Menningarsjóður 1980.
Ritröðin Sagnfræöirannsóknir
lengdist um bindi á ári 1972 - 75,
og nií er aftur farin að koma bók
á ári, Kommúnistasaga Þórs!
Whitehead í fyrra og bók Sól- ’
rúnar í ár. Eins og öll hin bindin
er þessi bók rituð upp úr prófrit-
gerðhöfundar, en að þessu sinni
var ritgeröin samin við
erlendan háskóla (London
School of Economics) og birtist
hér endursamin á islensku.
Útgerð bókarinnar er öll
vönduö, og hún er prýdd all-
mörgum myndum.
Rannsóknarefni Sólrúnar er
samskipti Bretlands og Islands i
fyrri heimstyrjöldinni, og aðal-
heimildir hennar eru stjórnar-
ráðsskjöl, sérstaklega bresk,
einnig islensk og litillega dönsk.
Meginmál bókarinnar er ekki
langt, 90 siður, en á eftir fylgja
töflur um utanrikisverslun,
tveir áður óbirtir viðskipta-
samningar Islendinga við
Breta, mjög rækilegar
heimildavlsanir, efniságrip á
ensku, og nafnaskrá. Efnistök
og framsetning eru fræðileg,
allt sagt I sem stystu máli og
rökstutt eftir föngum, hvorki
kryddaö með sundurgerð i stil
né glannaskap eða útúrdúrum i
efni. Rit þessarar gerðar geta
að visu orðið daufleg lesning, ef
efniö sjálft lýftir þeim ekki, ef
þær f jalla ekki um atburði sem
eru nógu frdðlegir til aö les-
andinn fái áhuga á þeim sjálfra
þeirra vegna og skynji þörfina
fyrir yfirvegaðan rökstuðning
hverrar ályktunar.
Fyrir áhugamenn um sögu
tslands er efni Sólrúnar einmitt
þannig farið. Striðsárin fyrri
eru timi sviptinga og þáttaskila
á mörgum sviðum Islandssög-
unnar. (Fullveldi landsins 1918
er aðeins ein af mörgum grund-
vallar breytingum sem þá
urðu.) Styrjöldin sjálf hafði
einkum áhrif á utanrikis-
verslunina sem aftur skipti
sköpum um hag og afkomu at-
vinnuvega og stétta og varð
aðalviöfangsefniö i Islenskum
stjórnmálum. Sú samskipta-
saga Islands og Bretlands sem
Sólrún rekur, fjallar að mestum
— og athyglisverðustum — hluta
um það hvernig Bretar neyttu
yfirráða sinna á hafinu til aö
stjórna útflutningsverslun
Islendinga og koma I veg fyrir
að Islenskar afurðir kæmu Þjóð-
verjum að notum i striðsrekstri
þeirra. Innflutning til Islands
létu þeir sig einnig varða, ýmist
til að knýja tslandinga til sam-
starfs um útflutninginn eða til
að láta greiða koma fyrir
greiða. Og i framhaldi af þessu
hlutuðust þeir til um þau mál-
efni sem þeim sýndist, jafnvel
það hvaða embættum þýskir
menn eða Þjóðverjum hollir
mættu gegna á Islandi. Eigin-
lega gerðust Bretar, þegar á
leið styrjöldina, alvaldir á
tslandi um það sem þeir töldu
sér þörf að ráöa, og ekki alveg
fráleitur sá óróður Þjóðverja að
kalla breska ræðismanninn
landstjóra á Islandi: blessunar-
lega fundu Bretar sér samt
hentast — eins og hernáms-
veldin i siðari heimsstyrjöld —
að láta Islendinga bera sjálfa
áhyggjurnar af flestum sinum
eigin málefnum.
Ég sé ekki betur en Sólrún
vinni verk sitt vel og fagmann-
lega. Hún afmarkar viðfangs-
efniöfremur þröngt,fer t.d. svo
sem ekkert út I Islensk stjórn-
mál eða þau verslunarmál sem
ekki snúa beint aö stjórn-
völdum, en þeim mun ógrun-
samlegar vinnur hún á sinu
markaða sviði. Ef ég reyni að
finna að einhverju, þá get ég
sagt að Sólrún hefði mátt
I þetta skiptið voru mér út-
hlutaðar tvær plötur, sem
sómakærir poppskribentar
minnast ekki á.
Paradise Theatre meðStyx og
ein af þessum svokölluðu K-Tel
plötum, Chart Explosion.
Og af þvi að ég er ekki sóma-
kær poppskribent, þá gaf ég
þessu séns.
Styx
Það eru helviti margir hlutir
vel gerðir á þessari plötu, á
köflum liggur meira að segja
við að hún sé frumleg, en það
Sólrún a Jensdóttir
ÍSIANDÁ
BREZKU VALDSVÆÐI
1914-1918
glöggva sig enn betur á heitum
vörutegunda og verslunarhug-
taka sem nefnd eru i heimildum
hennar. tslensk þýðing við-
skiptasamninganna tveggja
hefur nú verið gert áður.
Hljóðfæraleikurinn er allur
vandaður, skemmtilegar
blástursuppfyllingar og öll
stúdíóvinna og frágangur pott-
þétt.
Við fyrstu sýn virðist Para-
dise Theatre sem ku hafa verið
eitthvert tónleikahús i Chicago,
ris þess og fall, vera einhvers-
konar þema, plötunnar. En
þegar nánar er að gáð kemur i
ljós að þeir hafa nær aiveg
sloppið við allt það væmnisjukk
sem þvi hefði fylgt.
Eins og léttri popphljómsveit
USTABOMBUR
Harmsaga úr Húnaþirtgum
Leikfélag Akureyrar:
Skáld-Rósa
Höfundur: Birgir Sigurðsson
Leikstjórn: Jill Brooke Arnason
Leikmynd: Steinþór Sigurðsson
Búningar: Freygerður Magnús-
dóttir
Lýsing: Steindór Sigurðsson og
Viðar Garðarsson.
Fyrri hluti 19. aldarinnar er
timi mikilla umbrota i Islands-
sögunni. Arfakóngi vorum pg
stjórnvöldum hans tekst i
byrjun aldarinnar að rýja þjóð-
ina tveim af elstu og virðuleg-
ustu stofnunum hennar, Alþingi
og biskupsstólunum I Skálholti
og Hólum. Setur allarar inn-
lendrar valdstjórnar jafnt
veraldlegrar sem andlegrar
skyldi flutt til litils hálfdansks
verslunarstaðar sem Reykjavik
nefndist. Þjóðin, mergsogin af
verslunarófrelsi, spilltri valda-
stétt geistlegri sem veraldlegri
að viðbættum náttúruham-
förum siikum aðekki hafa dunið
yfir á landi hér hvorki fyrr né
siðar. En hin nýja öld boðar
einnig betri tið. Þær breytingar
sem gerðar voru á landsstjórn-
inni i' kringum aldamótin 1800
miðuöu augsýnilega að þvi að
styrkja einveldið, einveldi sem
þá var þegar farið að hrikta i
suður i Evrópu. Sunnan úr
Frakklandi breiddust út norður
um álfu nýjar kenningar um
jafnan rétt allra manna, um
lýðréttindi og þjóðfrelsi. Oruggt
má telja að þessar kenningar
hafi tiltölulega fljótt borist til
Islands meðal annars með náms-
mönnum úr Kaupinhöfn sem
sjálfsagt hafa einhverjir að-
hyllst þær. Meðal þess sem
fylgjendur hinna nýju viðhorfa
aðhylltust var það að færa
réttarfar til mannúölegra við-
horfs en verið hafði, svo og
aukið frjálslyndi I siðgæðis-
legum efnum, ihaldssömum
sagnfræðingum á borð við Jón
Espólin til hinnar mestu hrell-
ingar.
1 bókmenntum og listum
endurspeglast hin nýju viðhorf i
rómantisku stefnunni þar sem
megináherslan er lögð á óhefta
tjáningu tilfinninganna, tak-
markalausa fegurðardýrkun,
auk afturhvarfsins til þjóðlegra
menningarverðmæta. Óvist er
hvort Rósa Guðmundsdóttir,
oftastkennd við Vatnsenda, hafi
haft einhver kynni af hinni nýju
bókmenntastefnu, þó slíkt sé
engan veginn útilokað til dæmis
fyrir áhrif frá Natani Ketilssyni
sem liklegt er að hafi kynnst
hinum nýju straumum er hann
dvaldist i Kaupmannahöfn. Allt
um það verður að telja Rósu i
hópi rómantiskra skálda, svo
sterk eru hin rómantisku ein-
kenni i kveðskap hennar,
hömluleysi hinna riku tilfinn-
inga hennarog næmt fegurðar-
skyn. Einhvernveginn hefur
maður það á tilfinningunni að
Rósa hafi um margt verið á
undan sinni samtið, og leikrit
Birgis Sigurössonar verður sist
tiiað draga Ur þeirri tilfinningu.
Rósa verður á einhvern hátt svo
hafin yfir hið meðalmennsku-
lega umhveri sem hún lifir í, en
verður jafnframt utanveltu við
það, leiksoppur þess og fórnar-
lamb.
Að skrifa leikhúsverk sem
fjallar um þessa umbrotatima i
islensku þjóðlifi er óneitanlega
heillandi, en jafnframt erfitt.
Og það er ekki að ráðast á garð-
inn þar sem hann er lægstur að
ætla að lýsa i skáldverki þjóð-
sagnapersónum eins og Vatns-
enda Rósu og Natan Ketils-
son eru löngu orðin þvi hvað
sem allri sagnfræði liður, þá
hefur þjóðin i timanna rás
búið sjálf til þáRósu og þann
Natan sem hún vill. Birgir
Sigurðsson hefur þvi færst
mikið i fang þegar hann
valdi þetta yrkisefni. Ekki er
hægt annaö að segja en að
hannn hafi komist allvel frá þvi.
Aldarfarslýsinginsem dregin er
upp I leikritinu fer að mestu
leyti saman við það sem við lær-
um I skólabókum okkar frá
blautubarnsbeini. Annarsvegar
eru það gjörspillt yfirvöld, sem
mata miskunnarlaust krókinn á
aðstöðu sinni, og hinsvegar
mergsogin alþýðan. Ekki fer
neitt á milli mála hvar samúð
höfundarins er. Hér er á ferð-
inni raunsæisverk sem að ýmsu
leyti sver sig i ætt við slik verk
frá byrjun þessarar aldar, við
höfunda á borð við Gest Pálsson
eða Jón Trausta. Andstæður
góðs og ills eru mjög skarpar,
h'tt dulin fyrirlitning á öllum
yfirvöldum, hverju nafni sem
þau nefnast, og að sama skapi
allt að þvi barnaleg dýrkun á
hreinieikanum i fari hinnar
óbrotnu alþýðu. En þrátt fyrir
þessi litt nútimalegu vinnu-
brögð höfundar, er ekki annað
hægt en að hrifast af einlægni
hans og oft bregður fyrir skáld-
legum tilþrifum. I verkinu er
hægt stigandi dramatik sem há-
marki nær i tveim siðustu atrið-
unum er gerast að aflokinni af-
tökunni i Vatnsdalshólum 12.
janúar 1830, uppgjöri þeirra
Rósu og Ólafs, eða öllu heldur
endalok þeirrar vegferðar sem
Rósa hafði hafið á Ketilsstöðum
á Völlum 13 árum áður.
Það er Jill Brooke Arnason
sem leikstýrir sýningu Leikfé-
lags Akureyrar á Skáld-Rósu.
Henni hefur furðanlega vel tek-
ist aö setja sig inn i aldarfarið á
Isiandi i byrjun 19. aldarinnar,
hinnar hrópandi andstæður auðs
og örbirgðar, valdahroka og
niðurlægingar, fláræðis og
hreinlyndis. Titilhlutverkið,
sjálfa Skáld-Rósu leikur Sunna
Borg, og dregur upp einkar hug-
þekka mynd af þessari blið-
lyndu en þó viljasterku persónu
sem alltaf heldur sinu striki
hvað sem á gengur. Fullkomin
andstaöa hennar er varmennið
Björn sýslumaöur Blöndal sem
frábærlega er túlkaður af Heimi
Ingvarssyni. En oft verður
manni á að hugsa hvort hér sé
ekki helst til mikið málað i
svörtuog hvitu, hvort Rósa hafi
i raun verið sú flekklausa, ein-
faldri sál sem leikritið sýnir.
Hvergi kemur neitt fram sem
bendir til þess að hún hafi ver-
ið hneigð tíl vergirni, en samt
eignaðist hún tvö börn i lausa-
leik, og var Björn Blöndai rakið
illmenni, eða var hann aðeins
þjónn hins allsráðandi kerfis,
sem notfærði sér þá aðstöðu
sem það bauð uppá eins og
raunar aldarháttur bauð. Björn
er reyndar ekki eina yfirvaldið
sem fær fyrir ferðina i leiknum.
Hið sama má segja um Pál Mel-
steð sem leikinn er af Guðmundi
Sæmundssyni. Hann ersýndur
sem aumkunarverður tæki-
færissinni sem fyrst og fremst
hugsar.um að bjarga sinu eigin
skinni þó það kosti hamingju
stúlkunnar sem ann honum hug-
ástum. Og Hreppsstjórinn sem
leikinn er af Marinó Þorsteins-
syni er ekki neitt annað er naut-
heimskur drykkjusvoli, sem
mesta ánægju hefur af þvi að
traðka á fátæklingum.
Natan Ketilsson leikur Gestur
E. Jónasson. Natan er marg-
slungin persóna, og erfitt er að
gera sér grein fyrir þvi hvort
hann heldur er, misskilinn hug-
sjónamaður eða ómerkilegur
loddari og kvennabósi, þótt hið
siðarnefnda virðist liklegra
undir lokin. Hugsanlegt er að
hann hafi i raun verið hvort
tveggja, en að það hafi verið
kringumstæðurnar sem sneru
honum til hins verri vegar.
Aðrir leikarar en hér hafa
verið nefndir skila sinu yfirleitt
með prýöi. Hér skal þó sérstak-
lega nefna Theódór Júliusson
sem leikur Ólaf, mann Rósu.
Hann er þessi sauöarlegi bónda-
:|-WÓÐl£IKHÚSH8
Dags hríðar spor
i kvöld kl. 20
Sölumaður deyr
Frumsýning laugardag kl. 20
2. sýning sunnudag kl. 20
Oliver Twist
sunnudag kl. 15
Litla sviðið:
Líkaminn annað ekki
sunnudag kl. 20.30 Fáar sýn-
ingar eftir
Miðasala 13.15—20. Simi 1-1200
Leiklist
eftir Reyni Antonsson
helgarpásturinn
sýnir vissa ónákvæmni I
þessum efnum, sem sennilega
er alveg meinlaus I ritgerðinni
sjálfri (hlutir eins og vegabréf
fyrir leiðarbréf), nema þar
sem talað er um skreið — hana
framleiddu Islendingar ekki
fyrr en löngu seinna — og hlýtur
aö eiga við þurrfisk, þ.e. salt-
fisk.
Af ályktunum gæti ég helst
fett fingur út i það hve mikið
Sólrún gerir úr sölu Islenskra
afurða tíl Þýskalands 1914 - 16
án þess að fara skipulega út i
ihvaða vörur þar komi til greina
og I hvaða magni. En heildar-
dómar yfir þessari fyrstu bók
Sólrúnar Jensdóttur sagn-
fræðings hlýtur að verða mjög
lofsamlegur. Hún velur merki-
legt rannsóknarefni, afmarkar
það skynsamlega og vinnur
einkar skilmerkilega úr efnivið
sinum. _ HSK.
sæmir eru textarnir allir létt-
hallærislegir, og mátulega
heimskulegir, og Styx hafa ekki
dottið i þá hvimleiðu gryfju að
þykjast hafa einhverjar mein-
ingar.
I heild má segja að hér sé á
ferðinni plata sem ekki ætti að
meiða hljóðhimnurnar i nein-
um, enda hefur hún þann kost,
að hægt er að spila hana lágt.
Chart Explosion
Ég skil nú eiginlega ekki
hvernig hægt er að koma jafn ó-
likum pólum eins og t.d. Cliff
Richard, Bob Marley og Ian
Dury, fyrir á einni plötu. En
þeir hjá K-Tel eru auðsjáanlega
skilningsrikari en ég.
Þetta fyrirtæki virðist sér-
hæfa sig i einmitt þessu, takið
ca. 20 lendahristara, styttið þá,
svo þeir komist fyrir á einni
plötu, klinið ketsji nafni á allt
klabbið, og eftir tvö, þrjú giös,
rennur þetta allt saman ljúflega
rétta boðleið, inni hausinn, og
niður i lappirnar.
durgur sem svo oft kemur fyrir i
íslenskum skáldskap, minnir
nokkuð á nafna sinn úr Heiðar-
býli Jóns Trausta, sem einnig
var neyddur til að ganga að
eiga konu sem ekki elskaði hann
til að bjarga valdsmanni úr
klfpu.og þess má geta svona i
framhjáhlaupi að ýmislegt er
likt með persónunum Höllu og
Skáld-Rósu. En ólikt ólafi Jóns
Trausta, býr úlfur undir sauðar-
gæru manns Rósu. Hann reynist
maður tii að risa gegn örlögum
sinum þrátt fyrir meðfætt hug-
leysi.
Leikmynd Steinþórs Sigurðs-
sonar er i fyllsta samræmi við
hinn raunsæislega anda verks-
ins, að undanskildum öðrum
þætti. Þar hefði hún að skað-
lausu mátt vera mun natúr-
aliskri og minna stilfærð, og á
stundum var lýsingin full fjar-
stæðukennd. En þrátt fyrir
þessa smávægilegu hnökra er
hér um mjög eftirminnilega
sýningu að ræða, sýningu sem
gefur innsýn i löngu liðna tima,
en sem öllum ætti að vera hollt
að hyggja ef framtið skal
byggja.
LEIKFELAG MM
REYKJAVlKUR WfkWp
Ofvitinn
140. sýning i kvöld kl. 20.30
þriðjudag kl. 20.30
Rommý
Laugardag kl. 20.30
miðvikudag kl. 20.30
ótemjan
10. sýning sunnudag kl. 20.30
Bleik kort gilda
fimmtudag ki. 20.30
Miðasala i Iðnó kl. 14—20.30
Simi 16620.
Austurbæjarbió
laugardag kl. 23.30
Miðasala i Austurbæjarbió frá
16—21.00 Simi 11384