Helgarpósturinn - 27.02.1981, Blaðsíða 20

Föstudagur 27. febrúar, 1981 _—he/garpósturinnL_
Sölumaður endurvakinn
Gunnar Eyjólfsson og MargrétGuömundsaöttir I hlutverkum sínum i
Sölumanninum, sem bæði fá mjög lofsamlega dóma hjá Jóni Viðari
Jónssyni.
Þjóðleikhiísið: Sölumaður deyr
eftir Arthur Miller. Þýðandi:
Jdnas Kristjánsson, leikstjóri:
Þdrhallur Sigurðsson,
ieikmynd: Sigurjdn Jdhanns-
son, biíningar: Dóra Einars-
dottir, lýsing: Kristinn Daniels-
son, tdníist: Askell Másson.
A sviði Þjóðleikhússins teygir
einhvers konar húsgrind naktar
þaksperrur til lofts. Hún á að
sýna okkur bústað sölumanns-
ins Willy Lomans, konu hans og
tveggja sona, i Brooklyn,
N.Y.C. Það er hægt að llta á
hana sem tákn dfullgerðs húss
ungrar fjölskyldu, bjartsýni og
vona. Undir lokin minnir hún
mann öllu fremur á brunarúst,
innviði byggingar sem standa
einir eftir mikinn eldsvoða.
Willy Lomaner að koma heim
úr siðustu söluferð sinni. Hann
er andlega og likamlega ör-
magna, allir draumar hans um
frama i starfi og hamingjusamt
fjölskyldulíf hafa snúist i and-
stæðu sina. Næstu klukkutim-
ana fylgjumst við með sólar-
hring i lífi Loman-fjölskyldunn-
ar, að viðbættum stuttum
eftirleik við gröf Willys. Á þess-
um degi kemst sölumaðurinn
ekki lengur hjá þvi að horfast i
augu viðlif sitt. Synir hans, sem
áttu að leggja heiminn að fótum
sér, eru mannleysur og verslun-
in, sem hann helgaði lif sitt, hef-
ur ekki lengur not fyrir hann.
Sárast er e.t.v. að hann getur
ekki kennt neinum öðrum en
sjálfum sér um það hvernig
komið er. 1 leikslok hleypur
hann upp í bil sinn og keyrir
burt Ut á þjóðveginn.
Arthur Miller er mikið i mun
að leiða okkur andlegt ástand
Willys fyrir sjónir og i þvi skyni
gripur hann til leikrænna
frásagnarbragða af ætt
draumleiksins. Innra og ytra
álag hefur brenglað veruleika-
skyn Willys og fortiðin er sifellt
nærri sem ofskynjuneða endur-
minning. Miller setur helstu
atburði þessa örlagarika sólar-
hrings á sviö með meðulum
hefðbundins raunsæis, en inn á
milli fléttar hann atriðum sem
fara hvergi annars staðar fram
en i kolli Willys sjálfs. Þannig
kynnumst við lifi f jölskyldunnar
á meðan allt lék i lyndi og eng-
inn hafði séð i gegnum blekk-
ingarnar. Ot úr skúmaskotum
hugans stigur einnig ógn-
vekjandi persóna, bróðirinn
Ben, sem er nýlátinn, vellrikur
námueigandi á Guilströndinni.
Seytján ára að aldri hélt hann
inn i frumskóginn og sneri aftur
tuttugu og eins með fullar
hendur fjár. Ben ól ekki með sér
neinar tálsýnir um að verða
elskaður og virtur af öðrum
mönnum.
Hann þekkti lögmál
frumskógarins og bauð Wifly að
feta i fótspor sfn. Þessar siðustu
stundir sækir hann að Willy eins
og draugur og Willy talar við
hann eins og lifandi mann. En
hann nær engu raunverulegu
sambandi við þennan bróður
sinn, því að Ben hefur litinn
tima, er ævinlega á siðustu
stundu. Willy dáist að velgengni
hans, en er ekki reiðubúinn að
leggja á sömu braut. Sölumann-
inn draymir ekki um að verða
rikur, heldur um að njóta
ástúðar, vináttu og þakklætis.
Hann telur sjálfum sér og son-
um sinum trú um að svo sé og á
þeirri lygi grundvallar hann til-
veru sfna.
Fá leikrit hafa notið jafn mik-
illa vinsælda á seinni árum og
Sölumaðurinn. Það fór sigurför
um heiminn strax eftir frum-
sýninguna á Broadway árið 1949
og var þá m.a. leikiö á sviði
Þjóðleikhússins. En það hefur
einnig verið umdeilt og skoðanir
á gildi þess eru skiptar. Það hef-
ur verið túlkað sem ádeila á
drauminn bandariska og
samkeppnisþjóðfélagið, en
menn hafa einnig þóst geta skil-
ið það sem dulinn lofsöng um
þetta samfélag. Miklu andlegu
þreki hefur verið eytt i deilur
um það hvort leikritið sé ekta
harmleikur um nútimamanninn
eða ekki. Skömmu eftir frum-
sýningu þess birti Arthur Miller
grein þar sem hann reynir að
endurskiigreina i ljósi nýrrar
lifsreynslu ákveðin lykilhugtök i
harmleiksfræðum Aristóteles-
ar. Þó að hann nefni Sölumann-
inn hvergi á nafn i greininni er
tilgangurinn augljós: að fá
þessum hugtökum þá merkingu
að Sölumaðurinn öðlist viður-
kenningu sem fullgildur harm-
leikur. Þessari tilraun Millers
til að prila upp i öndvegið til
Grikkjanna og Shakespeares
hefur verið mótmælt af visum
mönnum, sem fullyrða að sýn-
ing á leikritinu geti aldrei vakið
i brjósti áhorfenda þá tilfinn-
ingu ógnar og vorkunnsemi,
hina dularfullu hreinsun, sem sé
aðalsmerki sannra harm-
leikja.
Ég er fyrir mitt leyti ekki
þeirrar skoðunar að Sölumaður-
inn búi yfir þeim eiginleikum
sem lyfta verkum Grikkjanna
og Shakespeares i hæðir. Þá
skoðun sé ég mér ekki fært að
rökstyðja i leikdómi um eina til-
tekna sýningu á verkinu, auk
þess sem ég skal fúslega játa að
hún er fremur reist á tilfinningu
en rökleiðslu. Ég held að
vinsældir þess stafi einfaldlega
laf þvi'að það er mjög vel saminn
leiktexti og fjallar um efni sem
flestir kannast við á einhvern
hátt Ur eigin iifi eða annarra.
Það sýnir okkur dæmi um þær
flóknu og andstæðu tilfinningar
sem geta leynst innan einnar
fjölskyldu og eitrað lif foreldra
og barna, séu þær þagðar enda-
laust i hel. Mynd Millers af
átökunum innan f jölskyldunnar,
ekki si'st baráttu Willys og Biff,
eidri sonar hans, er margslung-
in og nægilega óljós til að vekja
með mönnum spurningar. 1
þennan efnivið blæs hann svo lifi
með lifandi persónusköpun og
uppbyggingu sem vekur forvitni
og spennu, jafnt i einstökum
atriðum sem leikritinu I heild.
Miller kann vel til verka sem
leikritasmiður og hann krefst
leikenda sem kunna jafn vel til
verka. Það er ekki nema eðli-
legt að athygli manns beinist
öðru fremur að hlut leikenda i
sýningunni.
Og áður en ég sný mér að þvi
sem mér þykir fara miður vil ég
segja eftirfarandi: i fyrsta
skipti á þessum raunavetri
ÞjóðleikhUssins þóttist ég
skynja að leikhópurinn i heild
gengi að verki sinu samstilltur
og fullur áhuga. Mér finnst hart
að þurfa að lofa atvinnumenn
fyrir hlut sem ætti að vera sjálf-
sagður, en eins og ástandið hef-
ur verið i Þjóðleikhúsinu er full
ástæða til þess. Hér sjást engin
dæmi um þann dauða rútinu-
leik, sem hefur gert svo margar
sýningar leikhússins óþolandi
leiðinlegar. Menn vinna verk
sitt auðsýnilega af alvöru og
einlægni og langflestir þeirra
sem eru i burðarhlutverkunum
eiga marga góöa spretti, ekki
sist þar sem þörf er átaks. Þetta
á einkum við um þau Gunnar
Eyjólfsson, Margréti
Guðmundsdóttur og Hákon
Waage i hlutverkum Willys,
Lindu og Biffs, en af leikurum i
minni hlutverkum vöktu þeir
Arni Tryggvason og Randver
Þorláksson mesta athygli. Það
er styrkur og vandvirkni
þessara leikara sem bera sýn-
inguna uppi að minu mati.
TUlkun einstakra hlutverka
og tæknileg Utfærsla i leik er
hins vegar á ýmsan hátt gagn-
rýni verð. 1 texta Millers er
fleira fólgið en það sem kemur
beint fram i orðræðunni, þvi
verður leikarinn að bæta þvi við
sem á tæknimáli er kallað
„undir-texti” athafna og likam-
legrar tjáningar, sérstaklega er
mikilvægt að öll likamleg hugs-
un sé ljós og taki mið af þvi sem
röddin miðlar. Persónur Millers
eru flestarmótsagnakenndar og
margklofnar i afstöðu sinni, inn
á við jafnt sem út á við, og það
er þessi togstreita sem gerir
samskipti þeirra svo áhuga-
verð. Sé textanum fylgt alltof
ákaft eftir, yfirborðsmerking
hans ein höfð að leiðarljósi er
hætt viðað flestþað sem að baki
býr verði óskýrt eða hverfi.
Afleiðingar slikra vinnubragða
geta orðið þær að persónulýs-
ingar verði flatar, öll finleg bíæ-
brigði fari forgörðum og leikur-
inn fái á sig nokkuð grófgert
yfirbragð. Kveði rammt að slík-
um „texta-leik” skynjar
áhorfandinn ekki að hver
einasta setning er athöfn sem á
sér forsendu i ákveðnu sálrænu
munstri, munstri sem er sifelld-
um breytingum undirorpið. Það
vantar þvi miður talsvert á að
þessi innri gerandi komist nægi-
lega skýrt til skila i sýningu
ÞjóðleilúiUssins á Sölumanni og
er þar sjálfsagt bæði við
leikendur og leikstjóra að sak-
ast.
Gunnar Eyjólfsson er gott
dæmi um leikara sem leggur
rika áherslu á raddlega túlkun i
leik sínum. Leikur hans er
áhrifamestur þegar örvænting
Willys kemur i ljós og hann tjáir
hana í orðum. Hann er frábær i
uppgjöri Willys við vinnu-
veitanda sinn og niðurlægingu
hans þegar á leikinn liður lýsir
hann á gripandi hátt. Hins.
vegar megnar Gunnar siður að
fá mann til að trúa á þreytu
Willys og uppgjöf, — en til þess
hefur tUlkandipersónunnar ekki
annað tæki en likama sinn.
Hugarórar Willys verða ekki
skiljanlegir, sjáuin við ekki að
maðurinn er að þrotum kominn,
en á Willy Gunnars verður ekki
annað séð en hann sé i hinu
ágætasta formi. Kraftur
Gunnars, sem veikir persónu-
tUlkunina i ýmsum atriðum
fyrri hlutans verður þó aðal-
kostur leiks hans i seinni hlutan-
um, þar sjást dæmi tæknilegrar
snilli og máttugrar túlkunar,
sem er fátið á Islensku leiksviði.
Margrét Guðmundsdóttir er
Linda Loman. Ég hef oft dáðst
að þvi hversu hátt þessi leik-
kona getur stemmt sig án þess
að verða fölsk og I túlkun sinni á
Lindu sýnir hún þennan hæfi-
leika á glæsilegan hátt. Ég efast
um að Margrét geti lýst nokk-
urri persónu með neikvæðum
formerkjum, en Linda hennar
er full móðurlegrar hlýju og
styrkleika.
Það má kannski gera
mynd þessarar konu eitthvað
dekkri — þvi að vist elur hún á
lifsfiótta og óraunsæi manns
sins og sona — en engu að siður
verður leikur Margrétar að
teljast með þvi besta i þessari
sýningu.
Hákon Waage og Andri örn
Clausen eru Biff og Happy, syn-
ir Loman-hjóna. Biff er flókin
persóna, haldinn djúpstæðri
sektarkennd vegna mistaka
sinna og þess vegna stöðugt i
varnaraðstöðu gegn umhverf-
inu. Hákon á vissulega erfitt
með að sýna okkur innra ástand
þessa manns, eins og fleiri er
hann of bundinn við textann, en i
sumum dramatiskum atriðum,
t.d. þegar hann hittir föður sinn
á hótelherberginu og i loka-
uppgjöri fjölskyldunnar, býr
leikur hans þó yfir áhrifamætti
sem ég hef ekki fundið fyrir
áður hjá þessum leikara.
Nýliðinn Andri örn Clausen á
aftur á móti mikið ólært og beit-
irallt of grófum meðulum i leik
sinum.Hann virðist ganga út frá
þvi að Happy sé ákveðin
„týpa”, kærulaus kvennabósi
og framagosi, og sýnir persón-
una i lítt geðfelldu ljósi. Leikur
af þessu tagi hæfir litt' i leikriti
á borð við Sölumann og hef ég
grun um að hér eigi vafasöm
leikstjórn hlut að máli. Andri
örn á eflaust eftir að vaxa sem
leikari, en þá held ég að hann
verði að vinna hlutverk sin á
annan hátt en hér hefur verið
gert.
Arni Tryggvason hefur oft
sýnt, þótt i' smáu sé, hvilikur
snilldarleikari hann er: það ger-
ir hann einnig I hlutverki
Charleys, eina vinar Willy
Lomans. Árni er einmitt einn
þeirra fágætu leikara sem geta
sagt mikið án þess að opna
munninn, ekki sist með hjálp
svipbrigðanna. Atriði þeirra
Gunnars á skrifstofu Charleys i
2. þætti er eitt fallegasta atriði
sýningarinnar, og er það ekki
sist hnitmiðuðum leik og
mannUðlegri nærfærni Árna
Tryggvasonar að þakka. Rand-
ver Þorláksson leysti hlutverk
Bernards, sonar Charleys,
einnig mjög vel af hendi,
Bernard varð i höndum hans ein
geðugasta mannlýsing leiksins.
SU gagnrýni sem ég hef beint
að leik i sýningunni hittir vita-
skuld i einhverjum mæli
leikstjórn Þórhalls Sigurðsson-
ar, að hve miklu leyti á ég erfitt
með að segja. Þeir gallar sem
ég hef lýst hér stafa ekki af
ónógum leikgáfum, heldur af
takmarkaðri þjálfun og trúlega
af æfingatækni, sem einskorðar
sigóeðlilega mikið við hinn tal-
aða texta.
Ég er viss um að á öllu
þessu mætti ráða bót á, væri
raunverulegur vilji og aðstæður
fyrir hendi I Þjóöleikhúsinu,
hvort svo er veit ég ekki Ég hef
sterka tilhneigingu til að halda
að utanaðkomandi leikstjórar
gætu fengið meiru áorkað i
þessu efni en þeir sem nú eru
fastir innanhússmenn i
ÞjóðleikhUsinu, ekki sist erlend-
irgestaleikstjórar. Með þessum
orðum vil ég ekki varpa rýrð á
verk Þórhalls, en Sölumaður
mun vera stærsta sviðsetning
hans til þessa. Sýning hans er
samstæð heild og heldur athygli
manns óskiptri þá þrjá klukku-
tima sem hún varir. Staðsetn-
ingar hans eru yfirleitt hnökra-
lausar og myndræn uppbygging
fáguð, sérstaklega fannst mér
samspil lýsingar og tónlistar
vekja hugþekk áhrif.
Ekki fæ ég skilið við þessa
sýningu án þess að þakka dr.
Jónasi Kristjánssyni þýðingu
hans á leiknum, en málið á
henni er i senn lipurt og kjarn-
gott. Jónasþýddiallmörg leikrit
hér á árum áður, en mun ekki
hafa fengist við slikar þýðingar
um skeið: ég held að islensku
leikhUsi væri ólitill fengur að þvi
ef hann tæki upp þráðinn að
nýju og héldi áfram að koma
erlendum leikhúsverkum i
islenskan búning.
Sýning Þjóðleikhússins á
Sölumanni Millers ber þess
glögg merki að listamenn leik-
hússins hafa fullan hug á þvi að
sigrast á þeirri kreppu sem hef-
ur sett svip sinn á framleiðslu
hússins um langt skeið. Enn
sem fyrr verð ég þó að setja
spurningarmerki við verkefna-
val Þjóðleikhússins. Úr þvi leit-
að var á vit bandarískra leik-
bókmennta held ég hægt hefði
verið að finna ýmis stórbrotnari
og óvanalegri viðfangsefni en
leik Millers um Willy Loman.
Ég vil þannig leyfa mér að
minna á að höfuðsnillingur
bandariskrar leikritunar, Eu-
gene O’Neill, liggur að mestu
óbættur hjá garði hér norður
frá, en bestu verk hans held ég
séu ólikt rikari að skáldskapar-
gildi, mannlegu innsæi, og
harmrænum þunga en leikir
Millers. Vonandi á sú tið eftir að
koma að Þjóðleikhúsið verði
þess megnugt að leiða slikleik-
ræn og bókmenntaleg stórvirki
fram til sigurs.
JVJ
... I fyrsta skipti á þessum raunavetri Þjóðleikhússins þóttist ég skynja að leikhópurinn í heild
gengi aö verki sinu samstilltur og fullur áhuga”.
'
Leíktist
eftir Jón Viðar Jónsson