Helgarpósturinn - 13.03.1981, Blaðsíða 4

EINVÍGI
Föstudagur 13. mars 1981
Höskuldur: Ég var að reyna að
halda þvi' fram um daginn i þessu
útvarpserindi, að ég héldi að það
gæti leitt okkur i ögöngur, ef við
miðuðum bara við málfarSnorra,
Það er að segja, að við reyndum,
t.d. i skólum, aö leiðrétta allt sem
er þess eðlis, að Snorri hefði ekki
sagt það. Það gæti leitt til þess, að
menn hætti að nota það mál sem
þeir tala yfirleitt, noti eitt mál
spari, kannski i ritgerðum i skól-
anum, en dags daglega, heima
hjá sér, noti þeir eitthvert annað
mál.
Helgi: Já, það er alveg rétt, að
þa nægir okkur ekki mál Snorra
Sturlusonar alveg endalaust.
Þess höfum við orðið óhjákvæmi-
iega vör þessa öld, þvi það hafa
borist hingað svo miklar tækni-
nýjungar. Og allar tækninýj-
ungar, sem breyta lifsvenjum Is-
lendinga, berast okkur frá öðrum
löndum. Meðan við vorum i mest-
um tengslum við Dani komu þær
frá Danmörku, þó að Danir væru
þar aðeins milliliðir. Nú berast
tækninýjungar okkur mest frá
hinum enskumælandi heimi. Með
hinum erlendu nýjungum kemur
nýr orðaforði, og þá vaknar
spurningin: Eigum við að taka
erlendu orðin inn i islensku, eða
eigum við að búa til ný orð af is-
lenskum stofni?
Alla 20. öldina, og reyndar
lengur, hefur rikt á Islandi svo-
kölluð hreintungustefna, þ.e.
reynt hefur verið af fremsta
megni að mynda nýyrði i stað
þess að hleypa inn tökuorðum.
Danir hafa farið öfugt að. Þeir
hafa ævinlega tekið tökuorð fram
yfir nýyrði, jafnvel þótt þau hafi
verið mynduð. Fáir Danir munu
tala um „fjernsyn” heldur ,,tele-
vision” eða ,,tivi”, svo og „tele-
graf” og „telegram”. Þetta gildir
ekkí eingöngu um tækniorðin,
heldur varpa Danir oft frá sér
gömlum og góöum dönskum orð-
Helgi J. Halldórsson
0
Höskuldur Þráinsson
ISLENSKAN
Að þcssu sinni er einvigisefni Helgarpóstsins tunguniáliö okkar, islcnskan. Eigum við aö halda i
tengsl málsins við fornmálið, mál Snorra Sturlusonar og taka undir orð Jóns skerinef, þegar hann sagði
viö Ólaf Kárason, aðSnorri heitinn hafi skrifað upp allt sem þarf? Eða er nauösynlegt að hleypa nýjum
orðum og nvju tungutaki inn i málið?
Til að ræða þetta leiddu saman hesta sina þeir Höskuldur Þráinsson prófessor i íslensku, sem hélt ein-
mittfram athyglisveröum skoöunum á þcssu i útvarpserindi um daginn, og Helgi J. Halldórsson, kenn-
ari við Stýrimannaskólann og fyrrum umsjónarmaöur útvarpsþáttarins Daglegt mál.
vegna þess að það væri til sam-
svarandiorði fornu máli. Það var
raunar hvorugkyn, „sima” en
merkti allavega „þráður”. En
þegar það var tekið upp var það
ekki gagnsætt, vegna þess að þá
var það steindautt og það skilur
þetta enginn maður, öðruvisi, en
það sem það merkir núna. Það
setur þetta enginn i samband við
þetta forna orð, „þráður”.
Þannig að ég er ekki viss um, að
orð eins og „fónn”, sem hefði
verið hægt að beygja „fón” og
„fóni”, hefði ekki verið neitt
verra i sjálfú sér.
Þannig að menn fá strax á tilfinn-
inguna, að það sé ekki nema eitt
rétt, og eru annaðhvort hræddir,
um að þeir segi sjálfir vitleysu
eða að það sé náunginn sem geir
það. Og það er tilviljanakennt
eftir þvi'hverju menn fara, þegar
þeir ákveða hvað sé rétt og hvað
sé rangt. Ef þeir finna eitthvað i
fornu máli, þá er þar meö vist, að
það sé rétt. En menn gleyma þvi
stundum, að kannski hefur eitt-
hvað breyst i málinu siðan, og
orðið passar ekki inn i málið að
öðru leyti. Það kemur lika fyrir,
að menn segja, að tiltekið orð sé
„Öll svona hræðsla við málið
er af hinu illa”
um, alveg að óþörfu, ef ekki af
hreinni fordild. Þeir geta til
dæmis ekki notað jafn hversdags-
leg orð og „barnepige” og
„barnetöj”. Nei, „babysitter” og
„babyudstyr” er miklu betra!
Harðast mun þessi stefna, eða
stefnuleysi Dana hafa komið
niður á tæknimálinu. Mér er sagt
að danskur almenningu eigi oft
örðugt með að skilja, þegar sér-
fræðingar eru að tala eða rita um
sérgreinar sinar.
Höskuldui': En þetta snertir
mest það hvort við tökum upp eða
búum til ný i'slensk orð um hugtök
sem ekki hafa verið til. En að
öðru leyti gætum viö þá miðað við
Snorra?
Helgi: Ég held það sé mikið
atriði að geta tengt saman liðna
tið og lfðandi stund.
Höskuldur: Ég held að þeir séu
ákaflega fáir, sem vildu taka öll
orð hrá og nota þau i málinu. En
ég held að samt geti menn gengið
of langt i þessu, ef það leiðir til
þess að menn hafna einhverju
orði, bara vegna þess að þeir
þykjast vita, að það sé af erlend-
um uppruna þó að það sé kannski
ekkert athugavert við það að öðru
leyti, það er að segja að það falli
að islensku beýgingakerfi og það
séu ekki i þvi annarleg hljóða-
sambönd. Hættan er, að menn
geti gengið of langt. Það geti
kannski oröið til þess, aö menn
verði logandi hræddir við að nota
einhver orð vegna þess að þeir
vita ekki nema þau gætu verið af
einhverri erlendri ætt, þó aö það
sjái ekki á þeim. Þaðer þetta sem
ég talaði um i' útvarpserindinu
um daginn, að gæti gengið svo
langtað það jaöraöi við kynþátta-
hatur. Ég er hræddur um að það
sé jafnvel lika gengið of langt i
þvi aö segja: Tökum upp islenskt
orð, þetta hérna er ekki nógu gott,
því það er útlent. Og eitt af þvi
sem menn hafa notað i' röksemd-
um fyrir þvi er, að islensku orðin,
sem eru mynduð af islenskum
stofni, þau eru gagnsæ. Það er
hægt að sjá á þeim hvað þau‘
merkja. Þaö er til dæmis talaö.
um „telefón”. Ef það hefði verið*
tekið inn i islensku hefði það farið
illa. Svo tóku menn upp orðið
„simi”, og sögðu þaö gagnsætt,
Hclgi: Menn þurfa að gera sér
grein fyrir mismunandi formgerð
mála. Það er allt önnur formgerð
i islensku en til dæmis i ensku.
Það er annað sem þarna kemur
inn. Á seinni árum hefur verið
breytt um aðferð við að kenna er-
lend tur.gumál. Áður fyrr var
mikiðstundað að þýða á islensku.
Núna er þessu mikið til hætt.
Meðan verið var að þýða erlendu
málin á i'slensku fengu menn
þjálfun i islensku. Þessvegna held
ég að það sé aðkallandi núna að
taka beinli'nis upp kennslu i að
þýða af erlendu máli á móðurmál
sitt sem þátt i móðurmálakennsl-
unni.
— Er hægt að skipta málinu i
vont mál og gott mál?
Höskuldur: Nei, ég held að
menn geri of mikið af þvi. Ég veit
ekki af hverju það stafar, að
menn imynda sér oft, að það sé
bara eitt rétt. Ef þú talar öðruvisi
en ég þá hlýtur það að vera vit-
laust, sem þú segir. Nema þá að
það væri vitlaust sem ég segi.
Annaö hvort hlýtur að vera rétt,
eða að minnstakosti betra en hitt.
Maður tekur oft eftir þvi þegar
veriðer aö skrifa þáttum eins og
þættinum Daglegt mál i útvarp-
inu, aö menn eru oft búnir að
svara þessu sjálfir. Þeir eru að
skrifa þeim sem sér um þáttinn til
að fá hann til þess að hjálpa sér
að kveða niður það sem náunginn
segir.
Helgi: Það væri kannski betra
að tala um skýrt mál og óskýrt
mál. Máliö er nú einu sinni
þannig, að menn eru aö reyna að
koma hugsun sinni á framfæri,
annaðhvort til viðmælanda eða
lesanda. Það er dálitið vafasamt
að tala um gott eða vont mál, þótt
um það megi deila. Og það er rétt
sem Höskulcbr sagði, að þetta er
mjög áberandi i bréfum til st jórn-
enda þáttarins Daglegs máls.
Menn vilja fá alveg ákveðinn úr-
skurö á þvi hvað er rétt og hvað er
rangt. Og mér er ákaflega illa við
það þegar menn eru að segja, að
ekki sé hægt að segja hlutina á tvo
vegu.
Höskuldur: Ég held aö menn fái
þetta úr uppeldinu i skólunum.
Kennarinn les ritgerð, strikar i
hana og segir: Þetta er vitlaust.
málvenja a einhverjum stað. Ég
er vanur þvi' að segja, „Ég þori
það ekki”, en sumir segja „ég
þori þvi' ekki”. Einhverntimann
heyrði ég að þetta væri alveg for-
kastanlegt, það gengi ekki,
snertur af þágufallssýki. Seinna
heyrði ég, að þetta væri alveg
leyfilegt, vegna þess, að það væri
tiökaðá vissumstöðumá landinu.
Helgi: Það er nú þetta með
þágufallssýkina. Ég hef vanalega
svaraö spumingunni um rétt og
rangt mál þannig, að það sé rikj-
andi málvenja, sem verði að
ráða. Ég legg áherslu á það, að
Þýðir það til dæmis, að um leið og
t.d. 51% af þjóðinni er farið að
segja „mér langar” sé það þar
með orðið rétt?
Helgi: Já, kannski rösklega
50%. Eða að allir séu farnir að
segja það. Það er kannski rétt að
ræða stafsetningu út frá þessu.
Nú er það orðin rikjandi mál-
venja um allt land að hafa ú á
undan ng og nk. Samt righalda
menn i það að hafa ekki brodd
yfir u-inu. Og það stingur mig
alveg sérstaklega, þegar verið er
að tala um UMFl, þ.e.a.s. Ung-
mennafélag íslands. Þarna þyrfti
endilega að vera O svo það verði
borið rétt fram. Þetta er Ung-
mennafélag tslands og ætti þvi að
skammstafa það ÚMFl.
Höskuldur: Mig langar til að
bæta þvi við þetta hvaö er rétt
mál og hvernig á að bregðast við
þessu. Ég hef heyrt marga mál-
verndarmenn segja, að það sé
ekki hægt að taka mark á svona
prósentum, sem ég var að tala
um áðan. Það sé ekki það sem við
þurfum. Við reynum að halda i
gamlar málvenjur, vegna þess að
við viljum varðveita samhengið
við fornmálið. Við spornum við
breytingum vegna þess að málið
breytist hægt, og ef málið breytist
hægt getum við haldið áfram að
lesa Snorra og Njálu og allt þetta.
En spurningin er þessi, ef við
leggjum ofurkapp á það að halda
samhengi við fornmálið, hvort
við, að það hafi alltaf verið
nokkur brögð að þvi. Málfar
breytist dálitið með aldrinum og
mér finnst nú gaman að sumu i
málfari unglinga, eins og skvisa
og gæi. Það gefur fjölbreytni.
Höskuldur: Ég held að það sé
hægt að ganga of langt i þessu.
Þegar menn eru að veita fræðslu
um málið i' skólum þarf lika að
leggja áherslu á það hvernig
málið er núna. Þegar verið er að
halda i gamlar venjur er lika
spurningin hvernig það er sett
fram. Það er talað um að menn
séu illa talandi ef menn tala ekki
eins og viðmiðunin er. Það hefur
verið of litið gert af þvi að fræða
menn um það hvernig mál breyt-
ist. 1 staðinn hafa menn verið
hæddir og spottaðir fyrir málfar
sitt svo þeir haldi, aö annaðhvort
kunni þeir ekkert i málinu, eða
þeir fyllast af einhverjum upp-
reisnaranda. 011 svona hræðsla
við málið er af hinu illa, og það er
best að fara sem lengst frá þessu.
Helgi: Ég kannast nú ekki við
þetta. Ég hef alla tið kennt i Stýri-
mannaskólanum, og þar eru
menn orðnir nokkuð fullorðnir.
Þessvegna er ég kannski nokkuð
einangraður. En ég held nú ekki
að menn séu hræddir við málfar
sitt. Við málhreinsunarmenn eða
málverndarmenn höfum verið
sakaðir um, að við vekjum mál-
ótta, og þetta á sérstaklega að
vera lftt menntað fólk, sem á að
vera þannig, kúgað af okkur mál-
hreinsunarmönnum. En þetta er
ekki reynsla min, t,d, frá bréfum
sem ég fékk i þáttinn Daglegt
mál, þvi ég fékk einmitt flest bréf
frá lítt menntuðu fólki og það var
ekkert að skammast sin fyrir
málfar sitt.
Mér finnst það hafa farið framhjá
hlustendum, að ég deildi lang
mest á lærða menn og ég held að
tungunni stafi mest hætta af mál-
fari þeirra, miklu meiri heldur en
unglinganna.
Höskuldur: Ég veit dæmi þess,
að harkaleg málhreinsunarstefna
i skólum gæti valdið þessu. Ég hef
orðið var við þetta, að ef gengið er
hart fram i þessu, að vera alltaf
að leiðrétta málfar manna og
kannski stundum að gera gys að
mönnum, skamma þá fyrir að
segja einhverja vitleysi, þessa
margnefndu þágufallssýki eða
eitthvað annað, getur það valdið
öryggisleysi. Máliðer svo mikill
parturaf mönnum sjálfum. Þeir
koma i skólann með ákveðið mál-
far, sem er að hluta tekið i arf frá
foreldrum eða eldri systkinum.
Ef tekið er hart a mönnum og gert
gys að þeim fyrir málfar þeirra
finnst þeim það vera árás á sig og
kannski lfka þá sem þeir lærðu
þetta af. Menn segja kannski
„mér langar” af þvi að móðir
þeirra segir það og hugsa sem
„Kæri mig ekkert um að íslenskan
fari í slóð dönskunnar”
það séu ekki málfræðingar sem
búa til málið og málfræðina,
heldur lesi þeir málfræðina úr
málinu eins og það hefur verið.
Og ég held, að flestir viðurkenni,
að hér á landi séu mállýskur eftir
landshlutum. En hitt er annað
mál, að með útvarpi og sjónvarpi
verður óhjákvæmilega samein-
ing. Það er t.d. greinilegt, að
vestfirskan er á undanhaldi hjá
ungu folki. Það er ekki nema
gamalt fólk, sem heldur henni, og
þeir sem vilja gera það, reyna allt
til þess að halda henni. En það er
þetta með föllin. Þaö getur vel
verið, að það hafi verið barist
óþarflega hart gegn þágufalli.
Þetta hefur verið langt og mikið
striö. En það er oft svo, að það er
barist harðast um smáatriði, en
stærstu atriðin aftur látin eiga
sig. Ég held að aðalatriöið þarna
sé, að við höldum aögreindum
geranda, þolanda og þiggjanda.
En það er kannski álitamál. Af
hverju á að segja „mig langar”
en aftur „mér leiðist?”
Höskuldur: Það sem ég hafði
mestan áhuga á, þega-r ég flutti
þetta erindi i útvarpið um daginn,
var aö fá menn til aö velta þvi
fýrir sér, að það er ekkert gefið
hvernig á að skera úr svona hlut-
um, og það væri ástæða til þess að
menn ræddu þetta. Og Helgi
nefndi þarna rikjandi málvenju.
það verði til þess, að málið i skól-
unum verði i samhengi við forn-
málið en úr samhengi við nútima-
málið, sem er talað utan skólans.
Helgi: Ég er nú ekki viss um
það. Ég held, að það sé ekki gjá
milli skólans og almenns talmáls
og milli bókmennta og málsins
sem talað er. Ef menn eru vel
lesnir tala þeir upp úr bókmennt-
unum.
Höskuldur: Er þá ekki komið
tilbúið mál?
Helgi: Nei, mönnum er orðið
þetta eiginlegt. Þeir eru búnir að
lesa svo mikið af þessum texta.
Er þetta ekki einmitt tilgang
urinnmeðbókmenntalestri i skól-
um?
— En er þetta ekki úr takti við
málið einsog það er talað, t.d. á
Hallærisplaninu — unglinga-
málið?
Helgi: Ég veit ekki hvort það
þarf að vera svo alveg úr takti við
það. Ég held að það sé alveg
nauðsynlegt að halda þarna
tengslunum. Ég er alls ekki að
halda þvi fram þvi sem Jón
Skerinef sagði, aö Snorri hafi
skrifað allt sem þurfti að skrifa.
En ég held að fornmálið sé sá
grundvöllur, sem við eigum að
byggja á. Ég hef þvi miður aldrei
verið á Hallærisplaninu. En það
getur vel verið, að unglingar tali
annað mál en fullorðnir. Ég býst
svo, að hún kunni þá ekkert i is-
lensku.
Helgi: Það er kannski vegna
þess,að ég hef aldrei kennt ungl-
ingum, en ég kannast ekkert við
þessi vandamál, sem Höskuldur
nefnir, t.d. þessa þágufallssýki.
Við skulum nefna annað, sem
snýst um það hvort á að hafa
áhrif á málþróunina eða ekki. Þið
kannist við flámælið svokallaða.
Það var snúistgegn þessum rugl-
ingi i og e og u og ö meðal annars
til að halda þessu einkenni máls-
ins þannig að islenskan færi ekki
sömu leið og danskan. Þetta
tókst. En nú risa menn upp og
andmæla þessu!
Höskuldur: Röksemdin sem
menn höfðu fyrir þessu var sú, aö
þetta væri ljótt. Það er eins og
alltaf þegar einhver talar öðru-
vi'si en aðrir, þá finnst mönnum
það ljótt. Ég held ekki að það sé
verjandi að berjast gegn málein-
kennum vegna þess að mönnum
finnist þau ljót.
Helgi: Ég er þeirrar skoðunar,
að það eigi aö lita á málið sömu
augum og þjóðfélagið. Ég vii hafa
afskipti af þvi' hvernig þjóðfélagið
þróast. Ég er lika andvigur mál-
reksstefnunni, og ég held aö það
hafi verið alveg
rétt stefna að
hamla gegn
þessari sérhljóða
$