Helgarpósturinn - 03.04.1981, Qupperneq 22

22
Myndir: Jim Smart
Þegar tslendingum er lýst af
erlendum blaöamönnum, eöa rit-
höfundum sem hér hafa dvalið,
koma sönni farsarnir upp aftur og
aftur. Okkur er lýst sem seintekn-
um, fremur alvörugefnum gæða-
blöðum.
öfugt við suðrænni þjóðir, þá
erum við lítið samkvæmisfólk
samkvæmt venjulegum skilningi.
Við eigum bagt með að blanda
geði við bláókunnuga, og hver
hefur ekki lent i samkvæmi þar
scm upp kemur hin vandræðalega
þögn, þegar enginn veit hvað
hann á að segja. Eftir þvi sem
norðar dregur á jarðarkringl-
unni. því þyngra virðist fólk vera,
og við hér norður við ballarhaf
kunnum best við okkur heima i
stofu frarnan við imbann. Með
heiðarlegum undantekningum.
Þrátt fvrir þessa tilhneigingu,
sem eflaust stafar af þvi að hluta
að við verðum að dúsa innivið
vegna veðurs, þá eigum viö okkar
samkvæmislif. og partimenningu
— eða var það ekki tslendingur
sem sló fram setningunni
ódauðlegu og óumbertrumbætan-
legu: ..Maður er manns gaman”.
Babylon
Hætur okkar skemmtanamenn-
ingar og/eða matarmenningar
má rekja alla leið aftur til
Babýloniska heimsveldisins, að
þvi. er Friðrik Gislason, skóla-
stjori Hótel og veitingaskólans
sagði i viðtali við Helgarpóstinn.
En það á nú kannski við alla
okkar menningu, matarmenn-
ingu og aðra menningu. Matar-
venjur okkar og samskiptavenjur
þróuðust siðan upp i gegnum
hvert heimsveldið á eftir öðru, og
siðastir i' röðinni voru Rómverjar,
— sem aftur fengu sina háþróuðu
samkvæmissiði i arf frá Grikjum.
Eftir einhverjum leiðum náði
þetta svo til Skandinaviu og
þaðan til Islands.
Auðvitað eigum við orðið okkar
eigin samkvæmismenningu, og
sérislensk fyrirbæri eins og
Þorrablót og þessi heima-
húsaparti, sem virðast vera að
verða ómissandi fyrir dansleiki,,
að minnsta kosti hér á höfuð-
borgarsvæðinu, þar sem gestimir
koma með veitingarnar með sér.
Okkar eigið samkvæmishald hef-
ur tekið breytingum i takt við
þjóðfélagsbreytingar. Þeim fer
Föstudagur 3, apríi, 1981 helqarpá^turinn
fækkandi sem halda sinar
fermingarveislur sjálfir, hvað þá
giftingarveislur. En gestrisnin
virðist vera sú sama og fyrir
hundrað árum, i bændasam-
félaginu sem Jónas frá Hrafnagili
lýsir i „Islenskir
þjóðhættir”. í einum kafla
þeirrar bókar lýsir
hann gestakomu, og
fróölegt er að
bera það saman við
gestakomur i dag.
Súrt smér
I þá daga fóru hinar
svokölluðu fylgjur alltaf
á undan fólki. „Oft
setur allt i einu
einhvern ónota- _ .
geispa að einhverjum, eftir GUOJOII AmgrimSSOII
eða honum verður ---------------------------------------------
hálfflökurt, eða hann
getur með engu móti haldið sér
uppi fyrir svefni dálitla stund.
Þetta boðar allt gestakomu”,
segir Jónas i bók sinni, og bætir
við að stundum finni menn undar-
lega lykt, „likt og af súru sméri,
eða jafnvel brennivini”.
Þegar gesturinn kom siðan,
þurfti hann að gæta sin vel á
hjátrúnni. Alltaf varð að banka
þrjú högg, og eftir að skyggja tók
var farið á glugga og sagt hérsé-
guð. Eftir að inn var komið, var
hann spurður frétta og siðan
boðnar góðgerðir. „Sjálfsagt var
að veita gestum góðgerðir — til
þess var þeim boðið inn, enda var
það mikið óánægjuefni ef gestur
vildi ekki tefja og þáði ekki
góðgerðir. Ýmist var haft til
góðgerðar spónamatur eða
átmatur og stundum hvorttveggja
og oft kaffi, eftir að það fór að
tiðkast, sfðast á 18. öld. Ef borð
var til í baðstofunni var gesturinn
settur við það, annars var matar-
ilátið sett á hné honum”. Aður en
gesturinn tók til matar sins,
signdi hann sig og sagði:
„Guðlauni matinn” og fekk
viðeigandi svör við. „Svo tók
hann til matar og borðaði sem
hann lysti, en kurteisi þótti það,
að levfa nokkru af þvi sem fram
var borið, til þess aö sýna, að svo
rikulega hefði verið fram borið að
gesturinn hefði ekki geta torgað”.
— „Þegar búið var og gestur
hafði lagt frá sér leifarnar,, stóð
hann ekki strax upp heldur lét
liða litla stund, áður en hann stóð
Partímenning
upp og þakkaði fyrir góðgerð-
irnar eða „velgerðimar” með
kossi, bæði bónda og húsfreyju.”
Þrír kveðjukossar
Þegar gesturinn hafði dvalið
eins lengi og honum þótti hæfa,
Igekk hann á röðina og kvaddi allt
heimilisfólkið með kossi, „og
húsmóðurina tvo kossa, annan
sem kveðju en hinn fyrir sig eða
velgerðimar. Siðast kvaddi hann
húsbóndann úti á hlaði með tveim
kossum. Sumsstaðar sunnan-
lands voru kveðjukossarnir
algengast þrir”.
„Þegar átti að gera einhverjum
vel til”, segir Jónas frá Hrafna-
gili i bók sinni, „ekki sist ef hann
var nætursakir, var eldaður
handa honum hátiðarmatur, svo
sem hangikjöt eða það annað,
sem fyrir hendi var, t.d.
spaðsúpa”. Og... „Þegar gestir
voru nætursakir, einkum
kvenfólk, vildi það oft fá eitthvað
tilað „halda á”: eitthvaðað gera.
Voru þá kvenfólki oftast fengnir
prjónar, en karlmenn fengu oft
kamba og kembdu handa
stúlkunum. Algengt var og að
biðja gestinn að lesa lesturinn og
syngja með og var algengt, að
menn gerðu það ef menn treystu
sér til. Oftast voru menn látnir
sofa hjá einhverjum, ef það var
betri gestur og stofa var til með
rúmi, var hann látinn „sofa
frammi”, en þá var algengt að
spyrja hann hvort hann vildi ekki
láta einhvern sofa hjá sér, ef hann
kynni að vera myrkfælinn”.
Fjölmennar samkomur voru
fátiðar á þessum árum, enda
húsnæði fyrir þær ekki á hverju
strái. Þó þekkjum við ýmsa leiki,
gáturog náttúrulega Vikivaka og
þjóðdansa. En allt skemmtanahí
var fabreytt mjög. Það var ekki
fyrr en brennivinið kom ti!
það fyrir ennþá.
En samt hafa
orðið verulegar
breytingar á
samk væmishaldi
Islendinga á siðustu árum.
Maturinn
Mataræðið hefur breyst
mikið. „Þegar ég var að
byrja að læra,” sagði
Friðrik Gislason, ,,þá var
eiginlega alltaf sami
matseðillinn áárshátiðum
og öðrum þessháttar
samkvæmum. Það er
aspassúpa, lambasteik
og is i eftirmat, helst
núggais”. Svona er þetta
ekki núna eins og allir vita.
Breytingar i hátiðar
mataræði þjóðarinnar eru
nú svo örar aðgreinilegur
er munur, jafnvel
vetra. Að sögn Karls
framkvæmdastjóra
milli
Jónasar,
veislumiðstöðvarinnar, sem i tvö
ár hefur starfað við að útbúa
veislumat fyrir fólk, þá pantar
fólk nú talsvert öðruvisi mat en
. fyrir tveimur árum. „Nú vilja
mun færri þetta hefðbundna
kalda borð, en þegar við vorum
að byrja”, sagði hann. „Nú vill
fólk alveg eins pottrétti einhvers-
konar, og eins eru sjávarréttir
lika mjög vinsælir, en á þá mátti
ekki heyrast minnst sem
veislumat fyrir tveimur árum.
Við höfum okkar matarmenn-
ingu frá Dönum, eins og svo
margt annað. Segja má að sú
matarmenning sé komin frá ein-
um fransmanni — Karem nokkr-
um, sem átti sitt blómaskeið um
aldamótin, en hann er talinn
upphafsmaður þessa franska
eldhúss, sem Norður-Evrópa og
þar á meðal Island notast við i
matargerð sinni.
Að sögn Karls Jónasar er orðið
næsta fátitt á Islandi að haldin
séu stór afmælisboð, eða
fermingarveislur, án þess að leit-
að sé aðstoðar utanaðkomandi
aðila. „Nú virðist svo komið að
fólk gefi sér hreinlega ekki tima
til að matbúa fyrir stórveislur,
enda flestir uppteknir við vinnu
og annað,” sagði hann. Hann
bætti einnig við að i flestum til-
fellum gæti fyrirtæki eins og
Veislumiðstöðin unnið hlutina á
ódýrari hátt en t.d. húsmóðir sem
kaupa verður allt til matar-
gerðarinnar i' smásölu.
Víniö
Drykkjuvenjurnar taka lika
stöðugum breytingum. Eins og
Friðrik lýsti hér að framan, var
áfengið hlutfallslega ódýrara í
gamla daga, og þvi ekki tiltöku-
mál að kaupa það sem maður
drakk á barnum. Slikt er næsta
fátitt i dag. Nú fer fólk i rikið og
drekkur heima hjá sér megnið af
kvöldskammtinum — fær sér
oftast eitt til tvö glös á ballinu til
að halda sér við.
Með þessu hefur skapast önnur
venja sem Friðrik segir fyrst
hafa komið með þeirri kynslóð
sem nú stundar böllin, og það eru
heimapartiin, sem eru orðin
ómissandi þáttur áf skemmtana-
menningunni. Þau eru haldin
áður en fólkið fer á dansleik, og
undantekningalitið kemur hver
með sinar veitingar sjálfur i slik
parti'.
Nu á sraustuárum hefur neysla
létt vi'ns aukist til muna, bæði
vegna verðlagsins, og vegna hins
aukna áhuga á mat, og það hefur
gert sitt til að breyta drykkju-
menningunni. Nú drekka fleiri, en
minna.
Tilbreytingarleysið
Þá hefur verið bent á að nú sé
fjölbreytnin i skemmtanalifinu
alltaf að aukast — að minnsta
kosti hér á höfuðborgarsvæðinu.
En ekki eru allir sammála um
það. Baldvin Jónsson, auglýs-
ingastjóri Morgunblaðsins, er
einn af reyndari veislustjórum
landsins, og hann er ekkert yfir
sig hrifinn af þvi sem fólki er boð-
ið uppá af samkvæmum eða
skemmtunum hér. „Ég gerði það
að gamni minu um daginn að
labba eina umferð um alla
skemmtistaðina hérna i bænum”,
sagði hann, „og ég varð ekki
hrifinn. Mér virðist að það vanti
nú algjörlega stað hérna fyrir fólk
svona á aldrinum 25 til 40 ára —
fyrir parað fólksem vill fara út að
skemmta sér i hópum. Nú eru all-
ir staðirnir fyrir óparað fólk, og
komi á þá hópar, eru þeir stundr-
aðir á svipstundu. Ég held að á
siðustu tiu árum hafi engin
framför átt sér stað i
skemmtanalifi okkar. Og það er
synd og skömm, vegna þess að
Islendingar eru mikið sam-
kvæmisfólk, og fáir skemmta sér
betur en þeir, þegar svo ber við að
horfa”.
Samkvæmismenning
— og önnur menning
sögunnar aö veruleg breyting
varð þar á, og brennivinið kom
með breyttum þjóðfélagsháttum.
Flaska á borðið
1 dag snýst allt samkvæmis-
hald, hvort sem er i heimahúsum
eða á samkomustöðum, meira og
minna i kringum áfengið.
Auðvitað eru kaffiboðin algeng,
og i sumum fjölskyldum tiðkast
ekkert vinþamb, en þegar gera á
sér dagamun, og annað hvort fara
á balleða i samkvæmi, er billinn i
langflestum tilfellum skilinn eftir
heima. Þetta er ekkert islenskt
fyrirbæri, og ef eitthvað er þá
höfum við með timanum lært að
umgangast Bakkus. Að minnsta
kosti ef miðað er við frásögn
Friðriks Gislasonar af balli fyrir
svona 30 árum.
Hann segir að þá hafi það ekki
þekkst að fara i parti áður en
farið var á ball. „Þá var farið
beint á ballið”, sagöi hann, „enda
fékk maður þar það sem maður
þurfti. Brennivinið var áreiðan-
lega mun ódýrara þá en nú, enda
var oftast keypt bara flaska á
borðið. og .siðan blandaði hver
fyrir sig. Nú er bara hægt að
kaupa þetta blandað i glasi”.
Friðrik sagði ennfremur að þótt
skemmtilegur ljómi hafi verið yf-
irsamkvæmum framan af, húsin
vel skreytt og maturinn góður og
vel fram borinn, þá hafi viljaö
brenna við að menn hafi farið
lengra i drykkjunni en ætlað var,
og orðiö ofurölvi. Og vist kemur