Helgarpósturinn - 21.08.1981, Page 6
6
— ofurlítil
frásögn
af
dvergum
Þaö er ofur eölilegt aö dvergar
og risar hafi frá upphafi vakiö at-
hygli manna. Hiö óvenjulega,
undantekningin frá reglunni,
gerir þaö yfirleitt. Þegar viö bæt-
ist svo almenn fáfræöi, auk
fjörugs imyndunarafls, veröa til
ansi skrautlegar kenningar um
dvergvaxiö fólk og risavaxiö, eins
og sagan segir okkur.
Ennþá eru dvergar til, og risar
sömuieiöis, — þaö er fólk sem er
vel á þriöja metra á hæö. Þessu
fólki hefur Iftiö fækkaö. En vis-
indunum fleygir fram, ekki sfst
læknavisindunum, og á undan-
förnum árum hafa fariö fram
umfangsmiklar rannsóknir á
vaxtarhormóninum, i Banda-
rikjunum. Arangur þessara rann-
sókna er nú aö sjá dagsins ljós:
Vaxtarhormón er nú oröiö hægt
að framleiða eftir efnafræöiieg-
um leiðum, en hann var áöur aö-
eins fáanlegur úr látnu fólki.
Þetta efni sem verið hefur afar
fágætt og dýrt er því aö veröa al-
gengt og ódýrt. Arni Þórsson,
læknir, segir i samtali viö Helgar-
póstinn aö þetta sé nánast byiting
i læknisfræöi. Stór hluti lágvaxins
...Og þeir
málarinn þekkti, notaöi dverga
sem fyrirsætur i sumum mynda
sinna.
A átjándu og nitjándu öld héldu
rússnesku Zararnir óteljandi
dverga viö hiröir sinar. Til er
frásögn frá 1715 þar sem sagt er
frá útför dvergs, og þar sem 20
dvergapör fylgdu honum til graf-
ar.
Allan þennan tima var litiö á
dverga sem furöuleg náttúru-
fyrirbæri og fariö meö þá nánast
eins og húsdýr. Þeir voru haföir
til skemmtunar og þjónustu, en
gegndu nánast aldrei ábyrgöar-
stööum.
Og allan þennan tima voru þeir
vinsælt efni i þjóösögur. Til eru
frásagnir af heilu dvergaþjóö-
félögunum, konungsrikjum
neöanjaröar þar sem allt var úr
gulli. Dvergar þjóösagnanna eru
oftast sætir og góöir og sérlega
flinkir. Dvergarnir sjö i ævintýr-
inu um Mjallhvít eru þeirra fræg-
astir og þeir gefa ágæta mynd af
þvi hvernig litið var á dverga öld-
um saman.
Tumi þumall
Þaö var öðru fremur einn
maöur, Carles Sherwood
Stratton, öðru nafni „General
Tom Thumb” eða Tumi Þumall
hershöfðingi sem breytti þessari
imynd dverga. Hann er áreiðan-
lega frægasti dvergur allra tima,
og sýndi á siöustu öld almenningi
i Bandarikjunum fram á aö
dvergar gátu unniö opinber
ábyrgöarstörf ekki siöur en aðrir
menn.
litlu munu
Föstudagur 2i. ágúst 1981 hn/rj^rpn^ti irinn
og dvergvaxins fólks er þaö
vegna skorts á vaxtarhormón og
þaö verður i framtiöinni hægt aö
lækna fólk af slíku — hreinlega
láta fólk stækka eftir þvi sem
óskaö er. Dvergum mun þvi
fækka verulega.
Þórshamar var dverga-
smið
Dvergvöxtur og risavöxtur er
sérkennilegt liffræðilegt fyrir-
bæri sem finnst nánast allsstaöar
i lifrikinu. Viö heyrum alltaf
annaö slagiö um dvergvaxin fol-
öld og lömb, og jurtir eru sömu-
leiöis til dvergvaxnar. Þetta er
þvi ekkert einkamál mannsins.
Til eru ævafornar heimildir um
dverga, og þeir og risarnir hafa
löngum gegnt drjúgu hlutverki i
þjóösögum og skáldskap þar sem
þeir hafa staðið sem tákn um
mannlegan margbreytileika og
breyskleika.
Jafnvel islendingasögurnar
greina frá dvergum. — í
Völsungasögu koma þeir t.d. viö
sögu, og I Eddu. Ekki má gleyma
þvi aö hamar Þórs, var dverga-
smiö, og einnig spjót óöins.
En dvergar eiga sér sögu jafn-
langa öðrum mönnum.
Faraóarnir egypsku höföu dverga
i hiröum sinum, sem þjóna og
skemmtikrafta og hiö sama geröu
Ptolemiarnir á eftir þeim. Forn-
grikkir höföu annan hátt á, og
heimildir um dverga frá timum
griska veldisins eru fáar. Róm-
verska heimsveldið var hinsveg-
ar blómatimi dverga, þvi þá voru
þeir i miklum metum hafðir, ef
svo má aö oröi komast, einkum
sem þiónar og skemmtikraftar.
Dvergarnir sjö
Litlum sögum fer af dvergum á
miðöldum, en með endurreisnar-
timanum koma þeir aftur uppá
yfirborðiö. Þá vöktu margir
dvergar athygli og nokkrir ein-
staklingar urðu frægir. Þó þeir
væru yfirleitt haföir öörum tii
skemmtunar og þvi ekki öfunds-
verðir, var stundum fariö vel meö
þá — þeir höfðu jafnvel eigin
þjóna.
Isabella Spánardrottning haföi
mikiö dálæti á dvergum og
hannaöi hluta hallar sinnar fyrir
þá, og mundi eftir tveimur I
erföaskránni. Og Velasquez,
eftir
Guðjón Arngrímsson
Hann var fæddur 11. janúar
1838, en þegar hann lenti i klónum
á fjölleikahúseigandanum Barn-
um var fæðingardegi hans breytt,
svo aö þegar hann var sagöur 77
cm hár 18 ára gamall var hann i
raun aöeins 12 ára. Hann dó úr
heilablóðfalli 15. júli 1883, 45 ára
gamali og var þá 102 cm á hæö.
Tumi Þumall var þvi allnokkuð
frá þvi aö vera minnstur allra.
Almennt er talaö um dvergvöxt
(karla) ef þeir eru innan viö 150
cm á hæö. Stysti fullþroska
maður sem sögur fara af, segir
Guinnes heimsmetabókin, var
Pauline Musters, Pálina
prinsessa, frá Hollandi. Dverg-
vöxtur hennar stafaði af þvi að
heiladingull hennar framleiddi of
litiö af vaxtarhormón og þvi hefði
sennilega veriö hægt aö bjarga
henni i dag.
59 cm há
Pauline fæddist 26. febrúar 1858
og var þá 30 cm löng. Niu ára
gömul var hún 55 cm á hæð og að-
eins eitt og hálft kiló aö þyngd.
Þegar hún var 19 ára var hjarta
hennar oröið veilt vegna of-
drykkju og hún dó úr lungnabólgu,
með heilahimnubólgu 1. mars
1878 i New York. Þótt haldiö væri
fram aö hún væri 48 cm á hæð
mældist hún 59 cm. Við líkskoðun
reyndist hæö hennar nákvæmlega
61 cm (Likaminn lengist dálitið
eftir dauöann). Eftir að hún hætti
aö lengjast sveiflaöist þyngd
hennar frá 3,4 kg i 4 kg og „mál”
hennar voru 47,48,43, sem bendir
til offitu.
önnur stúlka, Caroline Crach-
ani, fædd i Parlemó á Sikiley
árið 1815, var aðeins 51 cm á hæö
þegar hún dó i London árið 1824, 9
ára að aldri. Við fæðinguna var
hún 18 cm löng og 450 gr. aö
þyngd. Beinagrind hennar, 50,3
cm löng er varðveitt i Hunterian
safni konunglega læknaskólans i
Lundúnum.
Stysti fullvaxta karlmaöurinn á
spjöldum sögunnar var Calvin
Philips, sem fæddist 14. janúar
1791 í Massachusettes i Banda-
rikjunum. Hann var 910 grömm
þegar við fæöingu og hætti alveg
aö vaxa þegar hann var 5 ára.
Nitján ára mældist hann 67 cm
hár og 5,4 kg þungur er fötin voru
meðtalin. Hann dó tveimur árum
siðar i april 1812, úr „progeria”,
sem er sjaldgæfur sjúkdómur
sem einkennist af dvergvexti og
ellihrörnun fyrir timann.
i skemmtanaheiminum
Minnsti núlifandi dvergur mun
vera Nruturam, sem fæddur er á
Indlandi fyrir 52 árum. Hann er 71
cm á hæð. En frægasti núlifandi
dvergur er ef til vill Mihaly Mes-
zaros ungverskur sirkusdvergur,
geysivinsæll i Bandarikjunum og
á meginlandi Evrópu. Annar
frægur dvergur er Henry Villa-
veziece, sem leikiö hefur i nokkr-
um James Bond kvikmyndum.
Margir dvergar hafa einmitt
fengiö störf i skemmtanaheimin-
um og nánast hver einasti sirkus
hefur dverg á sinum snærum.
Sumir kynstofnar eru lágvaxn-
ari en aðrir, eins og allir vita, og
til gamans látum viö fljóta með
aö meðalhæð karla Mbuti ætt-
flokksins i Afriku er aðeins 137 cm
og kvenna 135 cm. (Mbuti teljast
lægstir af dvergþjóðflokkum sem
á ensku nefnast Pygmies).
Bylting í læknisfræði
Helgarpósturinn haföi sam-
band við Arna V. Þórsson, lækni
og spuröi hann um orsakir dverg-
vaxtar. „Þaö er nú erfitt að segja
frá þvi i stuttu máli”, sagöi Árni.
„Astæðurnar eru margvislegar.
Þó má kannski nefna tvennt —
annarsvegar meöfæddan galla i
brjóskfrumum, þar sem vöxtur-
inn fer fram. Slikir gallar eru arf-
gengir og þeir valda þessum al-
genga dvergvexti þegar útlimir
vaxa mjög litið, en höfuð og búkur
eru eölileg. Hinsvegar má svo
nefna truflun á heiladingulsstarf-
semi sem veldur skorti á vaxtar-
hormóni. Siðan er langur listi af
sjúkdómum sem geta valdið smá-
um vexti.
Af þessu tvennu sem ég nefndi
hér áðan er hið siðara ef til vill
meira til umræöu um þessar
mundir vegna þess aö nú orðiö er
hægt aö gera eitthvaö i þvi.
Fram til þessa hefur einungis
verið hægt að vinna vaxtar-
hormón úr heiladinglum látins
fólks, eftir krufningu. Það hefur
gert þaö að verkum að efnið hefur
verið geysilega dýrt og torfáan-
legt. Aðeins er hægt að nota
vaxtarhormón úr mönnum, ekki
dýrum.
En það sem viröist vera að
valda gjörbyltingu á þessu sviði
og hefur komið fram nú á siðustu'
tveimur til þremur árum, einkum
þó á siöasta ári er að nú er hægt
að umbreyta bakterium á þann
hátt að þær fara að framleiða
vaxtarhormón.
Þetta er gert með þvi aö taka
með sérstökum efnafræðilegum
aðferðum litningsbút sem
stjórnar þessari vaxtarhormóns-
framleiöslu og skella honum inni
litning bakteriunnar. Þá breytist
viökomandi bakteria og fer aö
framleiða vaxtarhormón.
Stækkun eftir pöntun
Þessar bakteriur eru siðan
ræktaöar upp, þær fjölga sér
geysilega hratt og nú virðist svo
aö flestir tæknilegir erfiöleikar
viö þessa vinnslu hafi verið yfir-
stignir. Þetta hefur þá byltingu i
för meö sér að nú verður yfir-
drifið nóg af efni sem áður var af-
ar torfengið. Það gefur svo aftur
ýmsa möguleika við rannsóknir á
vexti fólks”.
— Þýðir þetta að hægt verði að
búa til körfuboltalið eftir pöntun-
um og að lágvaxnir geti pantað
hækkun um kannski svona tiu
sentimetra?
„Það er kannski ekki alveg svo
einfalt. Fólk getur verið smávax-
ið þó það hafi nóg af vaxtar-
hormón — það er kannski af smáu
fólki — smæðin er meðfædd. Þá er
frekar ólfklegt að það mundi
hækka sem nokkru nemi þó það
fengi auka vaxtarhormón. En ég
vil ekki segja að það sé útilokað
þvi að allar rannsóknir á þessu
sviöi hafa verið erfiðar vegna
þess hve efnið er torfengiö. Það er
ekki útilokað að þetta eigi eftir aö
opna einhverjar leiðir sem ekki
hafa verið kannaðar.
Vonandi eigum við ekki eftir að
sjá dvergvöxt af orsökum
vaxtarhormónatruflana hjá börn-
um framar. Nú þegar eru nokkur
börn i slikri vaxtarhormónameð-
ferð hér á landi.
myndir:Jim Smart
Innan skamms hefst efnafræðileg framleiðsia
á vaxtarhormón, sem hafa mun
í för með sér byltingu í læknisfræðinni
Rindili Rindilsson, dvergurinn i síöasta bænum i Michily Meszaros er frægastur núlifandi dverga.
dalnum, var eftir hinni klassisku fmynd dvergsins.