Helgarpósturinn - 16.10.1981, Side 9

helgarposturinn Föstudagur 16. október 1981
STIKLAÐ í JÓLABÓKAFLÓÐINU
Mál er að mæ/a
— Helgarpósturinn birtir kafla úr nýrri smásögu eftir
Þórarin Eldjárn úr smásagnasafninu ,Ofsögum sagt'
Jórunn gamla var fræðasjóöur og rétt
einu sinni enn sat Þórður hjá henni og
hlustaði. Það komu kvæði þulur gátur
sögur og ævintýri. Undirleikurinn alltaf
sá sami: Tifið i prjónunum, háttbundið,
markvisst.
Kennarinn haföi sagt þeim að hún hefði
varðveitt þetta allt saman i „munnlegri
geymd”. Það var þá allavega meira en
henni hafði tekist með tennurnar.
Sögurnar voruyfirleitt góðar. En stund-
um var einsog hún færi útaf strikinu og’.
þá byrjaði hún að tala um vinnubrögð og
verklag i æsku sinni. Þá þurftu börnin að
vinna allan sólarhringinn. Fjósið var
mokað með einni skóflu, ef ekki með ber-
um lúkunum og ekki einu sinni flór. Lifið
var strit kvef bleyta hungur og þakklæti.
En það undarlegasta var að það var eins-
og hún saknaði þrældómsins fyrir hönd
„æskunnar nú á dögum ” sem missti alveg
af bessum „holla reynsluskóla”. Það var
skrýtið.
Og reyndar var hún oft leiðinleg kerl-
ingin. Einsog til dæmis þegar hún trylltist
útaf þvi að hann hafði notað kindarkjálka
sem byssu og farið i kábojleik i staðinn
fyrir að leika fráfærur eða hvað þaö hét.
Llklega varð samt að fyrirgefa þetta.
Hún var náttúrlega orðin eldgömul. Hann
hugsaðioftum það.allar sögurnar gáturn-
ar og þulurnar ættu eftir að deyja með
Jórunni gömlu. Hún var ábyggilega
hundrað ára eða meira og var alltaf að
tala um hvað hún ætti stutt eftir. Þess-
vegna hafði hann reynt strax á jóladag að
taka hana uppá segulbandið sem hann
haföi fengið að sunnan frá pabba sinum.
En það vildi hún ekki:
— Uss, þetta er bölvaður hégómi. Ég
vil ekki hafa a ð þú sért að láta þetta skripi
apa eftir hrygluna i mér.
Og hann varð að lofa að hafa tækið ekki
i gangi, annars yrðu engar sögur.
Nú sat hann og hlustaði agndofa á sög-
una um djáknann á Myrká. Sagan var ó-
geðsleg og hann þrýsti segulbandstækinu
fastar aðsér. Þetta var i byrjun janúar og
bandið átti enn hug hans allan þó það væri
frá pabba hans sem hann þekkti eiginlega
ekki neitt. Hann vissi bara að hann hét
Jón Sumarliðason og var einhverskonar
rikur kall fyrir sunnan sem kom i heim-
sókn einu sinni á hverju sumri með kerl-
ingu og litla montna krakka i bfl.
Þessar ferðir hlutu að vera erfiðar fyrir
hann þvi hann þurfti greinilega að fá sér
nýjan bil i hvert einasta skipti. Kerlingin
kom aldrei útúr bilnum og krakkarnir ull-
uðu gegnum rúðuna. Honum fannst skrýt-
ið að hugsa til þess að þetta ættu að heita
systkini hans.
Athöfnin endaði alltaf á þvi sama:
Pabbi hans sagði jæja vinur og dró upp
veskið sitt. Siðan hvarf hann i rykmekki
eftir veginum með kerlinguna og krakk-
ana.
Hinum börnunum á bænum þótti þetta
skrRið og voru alltaf að spyrja. Disa dótt-
ir bóndans spurði mest: Kallaði hann
kerlinguna hans lika mömmu?
— Ertu vitlaus, heldurðu að það sé hægt
að eiga tvær mömmur?
— Já, fyrst ein mamma getur átt tvö
börn. En hvað kallarðu pabba þinn? Þeg-
ar þú talar við hann meina ég.
— Ég kalla hann ekki neitt.
— En hvernig ferðu þá að ef þú vilt
segja eitthvaö við hann? Segirðu pabbi
eöa segirðu Jón?
— Ég segi bara heyrðu.
Jórunn gamla kom djáknanum i gröfina
og lét Guðrúnu dingla einsog óða mann-
eskju i kirkjuklukkunum. Siðan fitjaði
hún uppá nýrri sögu og nýjum vettlingi.
Húnfórað tala um að nú væri þrettándinn
framundan.
— Þú veist náttúrlega að á þrettánda-
nótt fá kýrnar mannamál. Sumir segja á
jólanótt og enn aðrir á nýársnótt, en ég
hef það fyrir satt að það sé á þrettanda-
nótt.
— Hvernig veistu það? Hefurðu heyrt i
þeim?
— Nei guð sé oss næstur, það hef ég
ekki gert. Annars sæti ég vist varla hér og
væri að rabba við þig. Þeir eru fáir sem
hafa reynt að hlera tal þeirra og enginn
hefur svosem verið til frásagnar um
það eftirá, þvi sá sem hlustar á kýrnar
tala á þrettándanótt hann ærist. Til er
saga af manni sem þóttist ekki hræðast
hindurvitni og lá i fjósi á þrettandanótt.
Þaö fór náttúrlega einsog til var stofnað,
hann ærðist gjörsamlega manngreyið og
gat ekki á sér heilum tekið alla ævi siðan.
—Veit þá enginn hvaö þær sögðu við
hann svona hræðilegt?
— Hann gat skýrt frá þvi hvernig kýrn-
ar höfðu hafið mál sitt. Sú fyrsta hafði
byrjað á slaginu tólf: „Mál er að mæla”,
og önnur svaraði strax: „Maður er i
fjósi”. „Hann skulum vér æra”, segir þá
sú þriðja. Og loks gellur við i þeirri
fjórðu: „Aður en kemur ljósið”. Frá
þessu gat veslings maðurinn sagt daginn
eftir, en ekki fleiru þvi kýrnar voru búnar
að æra hann svona gjörsamlega. Oft er
gott sem gamlir kveða og enginn skyldi
ögra forlögunum með fifldirfsku af þessu
tagi.
En drengurinn Þórður heyrði varla
þessi siðustu orð gömlu konunnar. Hann
hafði fengið hugmynd. Þetta var áþreif-
anleg hugmynd og hafði komið yfir hann
svo snöggt og greinilega að honum fannst
næstumþvi einsog hann sæi nýkviknaða
ljósaperusvifa i loftinu fyrir ofan höfuðið
á sér einsog i andrésblöðunum: SEGUL-
BANDIÐ. Ef honum tækist nú að ná belj-
unum á bandið! Hann gæti orðið frægur
og komist i útvarpið og sjónvarpið!
Ef þetta var þá ekki allt saman lygi
einsog svomargtsem Jórunn gamla hafði
sagt honum.
Hann ákvað samt að reyna.
Fáum dögum siðar kom þrettándinn.
Þórður var búinn að gera þaulhugsað plan
og var fastákveðinn i að láta til skarar
skriða. Hann var með nitiu minútna
snældu og ætlaði að taka ofani lögin öðru
megin. Þar voru hvort sem er bara úr sér
gengin dægurlög sem hann hafði tekiö upp
eftir grammófóninum á bænum. Fjörtiu
og fimm minútur yrðu að nægja.
Hann hafði hugsað sérhvern þráð á
enda og komist að þeirri niöurstöðu að ef
þetta væri yfirleitt satt hjá Jórunni að
kýrnar töluðu, þá væru miklar likur á að
það væri lika satt að maöur gæti ærst af
þvi að hlusta á þær. Þetta hafði valdiö
honum nokkrum áhyggjum og um skeiö
var hann helst á þvi að sleppa þessu bara
alveg. En svo fann hann örugga aðferð:
Hann ætlaði að hlaupa inni fjósib með
græjurnar rétt fyrirtólf á miðnætti. Siðan
mundi hann skella tækinu niður i innsta
básinn sem var auður, setja það i gang og
hlaupa svo út aftur. Svo gæti hann vitjað
um bandið aftur snemma morguninn eft-
ir, áöur en farið væri i fjósið. Með þessu
móti þyrfti hann ekki að vera i neinni.
hættu með að ærast. Að visu myndu batt-
eriin sennilega klárast, en einhverju varð
hann að fórna.
Um kvöldið fór fuilorðna fólkið að tygja
sig af stað á þrettándagleði i samkomu-
húsinu. Aðeins gamalmenni og börn urðu
eftir heima á bænum. Þau sátu og horfðu
á sjónvarpið fram að háttatima.
Aðstæður gátu varla verið betri. Þóröur
svaf einn inni hjá mömmu sinni, og nú var
hún ekki heima. Hann lagðist uppi i öllum
fötunum, breiddi vel yfir sig svo ekkert
sæist og beiö.
Segulbandið stóð á náttborðinu. Allt var
klárt, spólan komin i og batteriin glæný
Hljóðnemann geymdi hann i vasanum.
Hann vissi að Jórunn mundi koma að
bjóða honum góða nótt. Þegar hún kom
inn strauk hún yfir vangann á honum. SIÖ-
an hagræddi hún sænginni svo vandlega
að hann varð dauðhræddur um að hún sæi
að hann var I fötunum. Loks minnsti hún
hanná að biðja bænirnar sinar einsog hún
vissi ekki mætavel að hann væri hættur
þvi fyrir löngu. Allt fór þetta vel og hún
tók ekki eftir neinu grunsamlegu, spurði
ekkert hvað hann hefði gert við fötin sin
einu sinni. Var hún farin að kalka?
Hún slökkti ljósið i loftinu og fór, en
hann kveikti strax á vasaljósinu sinu og
lýsti uppi augun á sér til að sofna ekki.
Hann leit á klukkuna öðruhvoru.
Hægt og hægt silaðist timinn áfram.
Visarnir mjökuðust. Það var alltaf jafn-
skrýtið þetta með visana, maður sá þá
ekki hreyfast, en sá samt alltaf eftirá aö
þeir höfðu hreyfst. Það var aldrei hægt að
standa þá að verki, samt unnu þeir öll sin
verk. Nema náttúrlega ef maður gleymdi
að trekkja.
Þegar klukkuna vantaði tiu minútur i
tólf steig hann varlega framúr og læddist
útá gólfiö. Hann tók segulbandstækið af
borðinu. Hann opnaði dyrnar varlega og
hlustaði framá ganginn. Allt var hljótt.
Hann læddist úti forstofuna, fann úlpuna
sina i myrkrinu, skellti henni yfir sig,
smeygði sér i stigvélin, laumaðist út og
hljóp i átt aö fjósinu gegnum myrkrið.
Það var dimmt i fjósinu, en allt virtist
með kyrrum kjörum og ekki sjáanlegt að
neitt sérstakt stæði til. Flestar kýrnar
lágu á básunum. Sumar sváfu, aðrar
jórtruðu og horfðu þunglyndislega úti loft
ið. Þær virtust varla taka eftir honum.
Eitt andartak sló hann þessi hugsun: —
Asni að láta kerlinguna gabba sig.
En hann hélt samt áfram og stikaði eftir
stéttinni. Hann var dálitið hræddur og
varð að imynda sér að hann væri vél-
menni. Hann gekk rakleitt aö auða básn-
um og lagði tækið varlega niður. Hann leit
á klukkuna. Nú vantaði hana bara tvær
minútur i. Hann þreifaöi eftir hljóðnem-
anum i vasanum, rakti snúruna sundur og
stakk i samband á tækinu. Hann var enn
hræddur og mátti engan tima missa og
fumaði við þetta verk. Loks tókst honum
þó að tengja. Hann ýtti I snatri niður tökk-
unum tveimur, start og upptöku, en rauk
siöan á fætur og hljóp af stað til baka eftir
stéttinni i átt að mjólkurhúsinu og útidyr-
unum.
Hann var næstum kominn að mjólkur-
húsdyrunum þegar hann heyrði nafnið sitt
hvislað. Hann hrökk i kút, en stansáði
samt og leit viö. Aftur var hvislað. Hann
trúbi varla sinum eigin eyrum. Það var
Skjalda, kýrin hans. Þetta var þá satt. Nú
lá honum enn meir á að komast burt, en
Skjalda hélt áfram aö hvisla og var svo
vingjarnleg að óttinn þvarr.
— Blessaður góði vertu ekki að rjúka
burt. Fáðu þér frekar sæti og hlýddu á
umræöurnar. Það er tómur áróður að
nokkur ærist af þvi að heyra i okkur. Þú
þarft ekkert að óttast.
Þórður var á báðum áttum. Gat hann
treyst þessu? Var þetta ekki bara kænsku
bragð til að lokka hann inn svo þær gætu
ært hann? Nei, það gat ekki verið. Ekki
Skjalda. Skjalda var ekki svoleiðis. Hún
var besta kýrin i fjósinu. Það gat ekki
veriö að hún færi að svikja hann i tryggð-
um. Hann sneri hægt við og settist á
skemilinn sem stóð á stéttinni. Skjöldu
varð hann að treysta.
,,Mikil áhætta að skrifa"
segir Þórarinn Eldjárn
Þórarinn Eldjárn er
einn þeirra ungu höfunda
sem nú skrifa á tslandi,
sem stöðugt virðist geta
stækkaö sinn „skala” og
nú, þegar hann lætur frá
sér fara smásagnasafn,
verður manni á að hugsa
til þess, hvers maður get-
ur vænst af Þórarni I
framtiðinni.
Helgarpósturinn birtir i
dag kafla úr smásögu i
hinu nýja smásagnasafni
Þórarins, „Ofsögum
sagt”. Við spurðum Þór-
arin af þvi tilefni, hvort
sögurnarsem eru tiu tals-
ins, væru á einhvern hátt
samstæðar, hvort gegn-
um þær gengi einhver
rauður þráður?
„Nei. Enginn rauður
þráður — þær eiga það
eitt sameiginlegt, að ég
hef skrifað þær allar.”
Þórarinn sagði, að
smásögurnar hefðu orðið
til á nokkuð löngum tima;
sumar eru nokkurra ára,
en aðrar nýlegar. Þær eru
ekkert sérlega sundur-
leitar, en ég vil taka
fram, að mér hefur virst
menn vera hræddir við að
gefa út smásögur, nema
þá á einhvern hátt sam-
tengdar. Þessar eru það
ekki”.
Nú hefur þú spreytt
þig. á ýmsum sviðum
skáldskapar, ort ljóð,
skrifað leiktexta og
fleira. Er kannski von á
skáldsögu bráðum?
„Ég veit nú ekkert um
það. En ég hef alltaf
skrifað prósa meðfram
þvi að yrkja ljóð og ég
held þvi örugglega
áfram”.
Bókin blifur
Fyrsta bók Þórarins
kom út 1974, ljóðabók sem
heitir þvi yfirlætislausa
nafni „Kvæði”. Sú bók
kom reyndar út einum
fjórum sinnum og þótti
sanna, að Islendingar
væru ekki hættir að lesa
ljóð. 1978 komu svo út
„Disneyrimur” Þórarins,
sem einnig voru endurút-
gefnar og svo „Erindi”
árið 1979. Auk ljóðanna
höfum viö svo kynnst
Þórarni gegnum reviur
sem hann hefur samið i
félagi við aðra.
Þú ert að veröa mjög
alhliða höfundur, Þórar-
inn.
„Já, það er greinilegt.
Maður verður að taka all-
an skalann fyrir — annars
sér maður hvað setur i
þeim efnum’.
Er höfundarstarfið
svipaö þvi og þú gerðir
þér i hugarlund i fyrstu
byrjun?
„Það fer nú eftir þvi
hvað maður kallar byrj-
un. Þetta er nú kannski
frábrugðið þeim hug-
myndum sem maöur
hafði barn. Þá reiknaði
mabur með glæsileik og
prjáli. Þá hélt maður
lika, að það eitt að koma
saman bók, sýndi að
maður væri höfundur. En
þótt glæsibragurinn sé
kannski ekki eins og mað-
ur hélt, þá er þetta mjög
skemmtilegt starf. Það
eru mörg forréttindi sem
fylgja þvi, en um leið tek-
ur maður gifurlega
áhættu”.
Hvað finnst þér um
skáldskap islenskra höf-
unda núna?
„Hann er kannski ekki
alveg nógu fjölskrúðugur,
en á það verður að lita, að
það er mjög erfitt að
halda úti lifvænlegum
bókmenntum i svona litlu
samfélagi. Einkum þegar
til þess er litið, aö stuðn-
ingur vib bókmenntir er
mjög lltill. Reyndar er
allur stuðningur vand-
meöfarinn og getur
reynst tvibentur. En það
er talsvert af efnilegum
höfundum á kreiki —
menn sem ég reikna með
að eigi eftir að gera góða
hluti”.
Þú reiknar með að fólk
haldi áfram að lesá?
„Ég hef trú á þvi. Bókin
lifir þrátt fyrir aukna
tækni og uppgang fjöl-
miðla. Bókin heldur
áfram að vera til — hitt
bætist bara við. Börn
hætta ekki að anda, þótt
þau læri að ganga”.
„Lagerinn og allt”
Sögukaflinn sem Helg-
arpósturinn birtir úr hinu
nýja safni Þórarins, er-
framan úr sögu sem heit-
ir „Lagerinn og allt”. Við
báðum Þórarin að skýra
ögn frá sögunni:
„Þarna er á ferðinni si-
gilt þema, þ.e. unglingur
að byrja að móta með sér
einhverja uppreisn. Sag-
an er látin gerast á
kreppuárunum fyrir
seinna strið. Og hún er
látin gerast i Verslunar-
skóla Islands. Umhverf-
inu stal ég reyndar úr
gömlu skólablaði sem á
fjörur minar rak — þetta
hefði vist getað verið
hvaða skóli sem var....”
— GG
Þórarinn Eldjárn