Helgarpósturinn - 18.12.1981, Qupperneq 2

Föstudagi
desember
Sumir eru settir bak viö rimlana þótt þeir ættu alls ekki aö vera þar.
þvi aö afplána dóma sina.
Utan rimlanna fá svo sfbrotamennirnir hvern frestinn á eftir öörum á
Sumir eru úti, sem
ættu að vera inni-
eru inni, en
að vera úti
aðrir
ættu
■ Meöan fóik sat fyrir framan sjónvarpiö á föstudagskvöldi og
fylgdist meö Guömundi J. Guömundssyni alþingismanni rekja i
Fréttaspegli sorgarsögu ungs manns sem var settur i fangelsi til aö
afplána refsivist eftir aö hann haföi tekiö sig til, stofnaö heimili og
sett sig i miklar skuldir viö ibúöakaup geröist vofeiflegur atburöur á
baklóö viö Þverholt I Reykjavík.
■ Allir þekkja þá sögu. Ungur maöur réöist á 15 ára gamia stúlku
og stórskaöaöi hana meö barsmiöum og eggvopni. Slöan lá hún i
blóöi slnu ifjóra tima þar til vegfarandi fann hana af tilviijun. Þaö
sýndi sig, aö árásarmaöurinn haföi oftsinnis áöur gert sig sekan um
líkamsárásir og skömmu áöur haföi hann ógnaö stúlku meö skrúf-
járni.
■ Þetta er ein af þverstæöum réttarfarsins. Afbrotamenn sem
taidir eru hættulegir umhverfi slnu ganga lausir meöan þeir eru
ekki kæröir fyrir refsiveröan verknaö. Aörir hafa byrjaö nýtt llf
þegar þeim er gert aö hefja refsivist, og komast ekki hjá afplánun.
■ En ekki er allt sem sýnist. Helgarpósturinn kannaöi bæöi málin
hjá lögreglu- og dómsyfirvöldum, og niöurstaöan er sú, aö hvaö sem
líöur mannúð eöa mánnúöarleysi einstaklinga innan kerfisins eru
þessi mál erfiö viöureignar.
i hengingaról-
1 fyrsta lagi er ljóst, að þegar
menn eru settir I fangelsi hafa
þeir undantekningarlaust fengið
hvert tækifærið á eftir öðru hjá
„kerfinu”. Áður en þeir eru „sett-
ir inn” hafa þeir fengið frestun á
ákæru, frestun á afplánun og
frestanir á að hefja afplánun, og i
annanstaöer algengt að menn fái
skilorösbundna dóma.
Mikið gengið á
Það hefur þvl ýmislegt gengið á
áður en menn eru settir í fangelsi,
nema um sé að ræða mjög alvar-
legt brot, svo sem stórþjófnað,
alvarlegar likamsárásir, jafnvel
manndráp eða morð — og fikni-
efnasmygl. Hér áður fyrr var
plássleysi á Litla-Hrauni talsvert
vandamál, og menn þurftu oft að
blöa lengi eftir að fá að hefja af-
plánun af þeim sökum. Siöan
1971, þegar byggt var við fangels-
ið, hefur það ekki verið mikið
vandamál. Auk þess segja kunn-
ugir, að afplánanir séu orðnar
mun samfelldari eftir að
Fullnustudeild dómsmálaráðu-
neytisins var sett á stofn 1978, og
nokkuð hefur verið dregið úr
frestum á þvi að hefja afplánun.
Vissulega getur oft liðið óhóf-
lega langur timi frá þvi afbrot er
framið þar til menn geta hafið af-
plánun dóms. I mörgum tilfellum
er hæggengu dómsvaldi um að
kenna og oft tekur rannsókn mála
mjög langan tima.
Það er sérstaklega þegar um er
að ræða flókin fjármálaafbrot og
fikniefnabrot. Slikur málarekstur
getur tekið mjög langan tima,
jafnvel svo skiptir árum. Nýlegt
dæmi er um fikniefnamál frá ár-
inu 1976, þar sem sá seki var loks
dæmdur á þessu ári og hóf afplán-
un I haust, þá búinn að stofna fjöl-
skyldu og koma sér upp heimili.
öllum sem þessi mál voru rædd
við ber saman um, að fikniefna-
dómstóllinn hafi lengi verið sein-
virkur og kenna um miklu vinnu-
álagi. En bent er á að nú hafi
verið bætt nokkuð úr þvi. Þá er
bent á, að rannsókn á fikniefna-
málum sé erfið vegna þess, að oft
séu mikilvæg vitni komin til út-
landa eða út á land, þegar til
þeirra eigi að gripa, jafnframt
þvi sem málin tengist hvert öðru
og verða af þeim sökum all flókin.
„Lengja
inni”
En það má lika skella hluta
skuldarinnar á hina dæmdu
sjálfa. Það er nefnilega talsvert
algengt, að menn noti alla
hugsanlega möguleika til þess að
fá för sinni i fangelsi frestað, og
þeir eru talsverðir.
Dómsmálaráðuneytið veitir
nær undantekningarlaust alit að
átta mánaða frest, og margir
nýta rétt sinn til áfrýjunar til
fullnustu, oft á tiðum í vonlausum
málum.
Margir eru þeirrar skoðunar,
að hér eigi ekki við orðtakið
„frestur er á illu bestur”, þvi
eilifir frestir á fullnustu dóma i
þeirri von að kraftaverk gerist sé
aðeins til að „lengja I hengingar-
ólinni”.
„Lögreglan ráðþrota”
Innan lögreglunnar eru mjög
skiptar skoðanir um það hversu
langt megi ganga i þvi að meta
fyrirfram hvort einstaklingar
geti orðið umhverfi sinu hættu-
legir.
„Satt að segja er allt of mikið
um að menn sem geta verið
hættulegir öörum gangi lausir.
Hvað sem allri mannúð liður þá
þarf lika að hugsa um aðra, þá
sem hugsanlega verða fyrir barð-
inu á þeim”, segir Páll Eiriksson
lögregluvarðstjóri.
Hann bendir á, að I rauninni
standi lögreglan ráðþrota gagn-
vart þessum mönnum, þótt þeir
leftir Þorgrím Gestssoni
séu ekki margir. Það má ekki
halda þeim inni meira en 24 tima
eftir að þeir eru handteknir hafi
þeir ekki verið kærðir fyrir alvar-
legan refsiverðan verknað.
„Það er hreinasta hörmung að
þurfa að sleppa þessum mönnum,
sem kannski hafa framið hvert
ódæðið af öðru”, segir Páll
Eiriksson.
„Auðvelt að vera vitur
eftirá”
Magnús Einarsson lögreglu-
varðstjóri vill fara varlegar i sak-
irnar.
„Það er staðreynd, að þessi
maður sem réðist á stúlkuna i
Þverholti hafi sýnt sig i þvi að
veita fólki áverka. En það er engu
að siður auðvelt að vera vitur
eftirá og segja, að þennan mann
hefði átt að handtaka fyrr”, segir
Magnús Einarsson.
Og Þórir Oddsson vararann-
sóknarlögreglustjóri bendir á, að
öll lagaskilyrði skorti til að lög-
reglan geti haft afskipti af mönn-
um ef þeir hafa ekki brotið af sér.
„Þómábeita gæsluvarðhaldi ef
ætla má, að viðkomandi haldi
áfram brotaferli sinum, eða til að
verja hann fyrir árásum. En það
þarf að styðja slikt mjög sterkum
rökum ef á að sannfæra dómara
um, að slik hætta sé fyrir hendi.
Tilfinning lögreglumanns nægir
ekki til að sanna slikt, og afbrota-
menn eiga að njóta fullra mann-
réttinda eins og aðrir”, segir Þór-
ir Oddsson.
Biðtiminn hefst
Hvað sem þvi liður er það stað-
reynd, að verulegur fjöldi af-
brotamanna, einkum svonefndir
sibrotamenn eru nánast i föstum
ferðum milli fangelsa landsins —
oftast Litla Hrauns — og heima-
byggðar sinnar. Það eru einkum
tvær stofnanir sem þetta fólk hef-
ur samskipti vib, annars vegar
svonefnt Skilorðseftirlit en hins-
vegar Fullnustunefnd refsidóma.
Fullnustunefnd var sett upp
vorið 1978 og er nefnd skipuð
þremur mönnum Jónatan
Þórmundssyni prófessor,
formaður, Ólafi Ólafssyni land-
lækni og Jónasi Jónassyni lög-
regluvarðstjóra, en starfar undir
dómsmálaráðuneytinu. Deildinni
er ætlað að sjá til þess, að hinum
dæmdu sé kynntur dómurinn og
siðan að honum sé fullnægt, þ.e.
að refsivist hefjist.
En það er einmitt þarna sem
biðtimi hinna dæmdu hefst, sé lit-
iö frá þeim tima, sem málarekst-
ur kann að hafa tekið. Til að byrja
Imyndir: Jim Smarti
Jie/garpásturinn
með fá þeir nefnilega tveggja
vikna frest til að áfrýja dómnum
til Hæstaréttar en saksóknari fær
raunar þriggja mánaða frest til
að áfrýja felli hann sig ekki við
niðurstöðu dómsins. Sé málinu
ekki áfrýjað þarf að ganga frá
málsskjölum, sem siðan eru send
ráðuneytinu. Þetta getur tekið
einn til tvo mánuði.
Loksins þegar hinum dæmda
hefur verið tilkynnt, að nú eigi
hann að fara i fangelsi getur hann
beðið um frest (frest á fullnustu
dómsins á Iagamáli). Til skamms
tima veitti ráðuneytið þessa fresti
óspart, en þegar Vilmundur
Gylfason sat I embætti dóms-
málaráöherra veturinn 1979 setti
hann þá vinnureglu, að ekki
skyldi veita meira en fjögurra
mánaöa frest á þvi að dómi sé
fullnægt, og hann megi siðan
framlengja i aðra fjóra mánuði.
„Vilmundur settiá okkur þenn-
an klafa, fjögurra mánaða frest,
sem má framlengja I aðra fjóra,
og lengri frest mátti ekki gefa.
Síðan hafa ráðherrar að visu leyft
sér að fara út fyrir þennan
ramma”, segir Jón Thors
deildarstjóri i dómsmálaráðu-
neytinu.
Þorsteinn A. Jónsson er ráð-
gjafi fullnustunefndarinnar og
starfsmaður dómsmálaráðu-
neytisins og hefur m.a. fangelsis-
mál á sinni könnu. Hann var að
þvi spurður hvaða skilyrði þurfi
til þess aö fá fullnustu dóma
frestað.
„í framkvæmd metum við mál-
in mjög litið og allir sem um það
biðja fá frest svo framarlega sem
þeir eru I vinnu og eru ekki fyrir á
fresti hjá okkur eða i óreglu.
Framlengingu fá lika yfirleitt all-
ir sem biðja um það, og þar er
matið ekki meira nema i undan-
tekningartilfellum, ef við höfum
grun um að þeir hafi ekki sagt
okkur satt. I sannleika sagt leggj-
um við þó litla vinnu i að athuga
það”, segir Þorsteinn A. Jónsson.
Ráðherra eða ráðuneytisstjóri
getur veitt jafnvel lengri frest en
þetta, en þó er ekki mikið um að
þeir geri það, að sögn Þorsteins.
„Ég man aðeins eftir fáeinum
dæmum að undanförnu þar sem
var framlengt i nokkra mánuði til
viðbótar”, segir hann.
Fullnustunefndin hefur orðið
fyrir þeirri gagnrýni, að þegar
húntók tilstarfa, imars 1978, hafi
nefndarmenn einfaldlega tekið
bunkann sem þá lá fyrir af ófull-
nægðum dómum og „sópað”
mönnum inn. Hvað segir Þor-
steinn Jónsson um þessa gagn-
rýni?
„Þetta er ekki rétt að öllu leyti.
Það rétta er, að vorið 1978 lá fyrir
mikið af gömlum dómum. Sú
stefna var tekin að fullnusta alla
dóma frá 1977 og fram til þess
tímaaðnefndin varstofnuð. Eldri
dómar voru látnir eiga sig, nema
eitthvað sérstakt hefði komið
fyrir, svo sem ný afbrot”, segir
hann.
„Frestir af hinu verra”
—Nú er ljóst, að nánast allir
sem hafa fengið döm geta fengiö
allt að átta mánaða frest á þvi að
hefja afplánunina, jafnvel meira.
Má ekki stilla dæminu þannig
upp, að með öllum þessum frest-
um sé veriðað draga máliö óþarf-
lega á langinn og menn séu ein-
ungis að fá gálgafrest?
„Min skoðun er sú, að þessir
frestir séu I flestum tilfellum af
hinu verra. Ef á að afplána dóm á
tvimælalaust að gera það sem
allra fyrst eftir að dómurinn er
kveðinn upp. Þab er orðið litið
samræmi á milli orsakar og af-
leiöingar þegar liöa kannski
nokkur ár frá þvi að dómur fellur
þar til refsing er tekin út”, segir
Þorsteinn A. Jónsson.
Þegar afbrotamenn hefja sam-
skipti sin við fullnustunefndina
hefur þvi yfirleitt talsvert mikið
gengið á, og langur afbrotaferill
að baki. A þeim ferli sinum eiga
þeir meiri og minni samskipti við
Skilorðseftirlit rikisins, sem var
sett á fót 1914. Og þar byrja allir
frestirnir.
Axel Kvaran, fyrrverandi lög-
reglumaður, hefur veitt Skilorðs-
eftirlitinu forstöðu frá upphafi, en
þar starfa nú auk hans Erlendur
Baldursson afbrotafræðingur og
einn ritari.
Skiloröseftirlitinu er ætlað að
hafa umsjón með ungmennum á