Helgarpósturinn - 30.12.1981, Blaðsíða 4
4
Miðvikudagur 30. desember 1981 Jie1
rinn_
r i'
...
í ***■”%»*
Zt* ' í:
Flugeldar
í 2000 ár
Flugeldagerftin á sér oröiö
langa sögu, en þrátt fyrir þa&
hefur þróunin I flugeldageröinni
veriö afskaplega hæg. Klnverjar
bjuggu til flugelda fyrir meira en
1000 árum. Flugeldar, púðurkerl-
ingar, blys og „kfnverjar” hafa
veriö sprengdir og skotiö út I loft-
iö i meira en 500 ár á vesturhveli
jaröar, en eigi aö siður notast
menn aö mestu leyti viö hina upp-
runalegu gerö, sem reyndar er
nokkuö frábrugðin þeirri sem
Kinverjarnir munu hafa notaö.
Þaö sem breyst hefur, er aöallega
litafjölbreytni og úthald flugeld-
anna. Og þaö er einmitt litadýrö-
in, svo og hávaöinn, sem flug-
eldageröarmaöurinn reynir aö
auka og betrumbæta.
Upphaf „pyrotækni” eða flug-
eldatækni má rekja til þess, að
menn fundu upp byssupúður. Og
það er einmitt hið dökka púður
sem er það sem öllu máli skiptir
við flugeldagerðina, — og um leið
og púðrið er uppspretta litadýrð-
ar og hvella, er það uppspretta
þeirrar slysahættu, sem af flug-
eldunum stendur.
Hvað er púður?
Púður er sprengiefni, sem virk-
ar svo „hægt”, að hægt er að nota
þaö til að knýja áfram eldflaugar
og eldvopn. Þegar púöur spring-
ur, myndast gas, sem myndar
aftur mikinn þrýsting og þar með
er drifkrafturinn kominn.
Einfaldasta púöurgerðin er
svartpúður, eins konar þurrkað
deig úr brennisteini, trjákolasalla
og saltpétri, sem siðan er gert
duft af eöa stönglar. Þannig
blanda mun hafa veriö notuö i
Kina nokkru fyrir timatal okkar
og barst svo til Evrópu um Ind-
land meö Aröbum. Til Evrópu var
púðriö komiö um þaö leyti sem
við Islendingar glötuðum sjálf-
stæðinu og Snorri Sturluson féll i
valinn. Reyndar segja sumir
sagnfræðingar, að við Evrópu-
menn höfum sjálfir „fundið upp”
púörið og segja þá, máli sinu til
stuðnings, að efnafræðingur
nokkur hafi ratað á sprengiblönd-
una fyrir slysni. Það var svo trú-
lega munkurinn Berthold
Schwarz i Freiburg i Þýskalandi,
sem fyrstur notaði púöur i skot-
vopn (um 1300).
Frá fyrstu tiö var púðriö
blanda af trjákolum og saltpétri,
siöar bættu menn brennisteini þar
við. Þegarkomfram á fjórtándu
öld fór púðriö aö valda straum-
hvörfum I hernaðartækni og
fyrstu fallbyssurnar voru teknar i
gagniö. Eftir að svo var komið,
var púður yfirleitt ekki notað til
annars enhernaðar um langa hriö
og ekki fyrr en á sautjándu öld,
sem þaö var notaö i „borgaraleg-
um” tilgangi, þ.e. til aö skreyta
loftiö með eldflaugaskotum.
Eftir að menn höfðu notað svart
púður um langan aldur, þróuðu
menn fram brúna púðriö, sem
brennur miklu hraöar en það
svarta. Brúna púöriö er nú ein-
göngu notað i eldflaugar og
kveikiþræði og þá helst jafnhliða
svarta púðrinu, þvi að þannig er
hægt að ákvaröa brunahraðann.
Nú á dögum er notaö sérstakt
púður, reyklitiö, þegar skotfæri
eru annars vegar. Þaö er blanda
úr cellulósanitrati og/eða glyser-
ilnitrati. Það var fundiö upp fyrir
1890 I ýmsum Evrópulöndum,
m.a. af Alfred Nobel og þvi oft
kallaö „nóbelpúöur”.
Þórarinn Simonarson viö Flugeldaiöjuna.
tslendingar munu væntanlega skjóta á loft flug-
eldum,brenna blysum og sólum fyrir fimmtíu til
sextiu milljónir króna um þessi áramót. Langmest-
ur hluti flugeldanna er innfluttur, en um tiu prosent
af hinum púöurfylltu rakettum og blysum, eru búin
til i Fiugeldaiðjunni Þórsmörk i Garöabæ.
Þar i Þórsmörk sitja nokkrar manneskjur viö allt
áriö og handgera þau tæki og tól, sem siöan veröur
skotiö upp á áramótahimininn meö braki og brest-
um.
Flugeldamennt frá Tivoli
áður sem innheimtumaður fyrir Hafnarfjarðarbæ,
— „það var hann Jónas Bjarnason, þá menntskæl-
ingur, nú kvensjúkdómalæknir, sem kenndi mér að
búa til púörið. Nú, 1946 bjó ég svo aftur til kinverja
og þá hafði ég til þess leyfi. Svo var það, að 1947 og
’48 var skotið ósköpunum öllum af kinverjum, enda
var þá verið að gera hér eignakönnun. Menn skutu
kinverjum tilaðkoma peningunurn ilóg. Þá hlaustaf
þessu slys og ég missti framleiðsluleyfið — fékk
reyndar að selja nokkrar birgðir út á land. Eftir
það varö hlé á þessari starfsemi minni þangaö til
ég komst út til Tivolls I Kaupmannahöfn til að læra
flugeldagerð. Það var 1958.
„Ég bjó reyndar til svolitið af blysum áöur en ég
fór að læra i Tivoli-flugeldaverksmiöjunni. Það var
hann Rúnar Bjarnason, núverandi slökkviliðsstjóri,
sem kenndi mér að búa til blysaefniö”, sagði Þórar-
m .
* * '"'rr**** **
Myndir: Dagur Gunnarsson
Þórarinn Simonarson i Garðabænum hefur starf-
rækt flugeldagerð siöan 1958, en áður en að hann
gerði púðurkerlingar og flugelda aö sinu lifibrauði,
haföi hann búið til kinverja i tómstundum og selt i
búöum.
„Ég bjó til 400 kinverja árið 1942 og seldi i Palla-
búð i Hafnarfirði”, sagði Þórarinn, en hann starfaöi
Flugeldar
fyrir 50 milljónir
Þau i Flugeldaiöjunni Þórsmörk eru sennilega
eini starfshópurinn hér á landi, sem keppist viö að
framleiöa varning allt áriö, varning, sem siðan er
brennt á eftirminnilegan hátt á einu kvöldi.
„Langmestaf okkar varningi brennur eöa spring-
ur á gamlaárskvöld”, sagði Þórarinn, „en þó kem-
ur fyrir aö við seljum fyrir aðra tyllidaga. Við selj-
um stundum suður á Keflavikurflugvöll fyrir fjórða
júli og stundum fyrir verslunarmannahelgina.
Stöku sinnum höfum við svo verið beðin að standa
fyrir blysasýningum. Einu sinni létum við blys
mynda orðiö — HAFNARFJÖRÐUR —, þaö var á
afmæli kaupstaðarins og sömuleiðis mynduðum við
ártal þegar Reykjavik var 175 ára. Svipað gerðum
við einu sinni á afmæli Þjóöleikhússins. Það kom
mjög vel út. Ég vann við svona sýningar i Kaup-
mannahöfn. Þar var garður, sem notaður var til
slikra skrautsýninga, t.d. á Jónsmessunni.
IVIikil slysahætta
Það gefur aö skilja, að slysahætta er mikil, þar
sem fólk situr viö og smlöar galdragripi með púöur
aö-uppistöðu, enda hafa flugeldaiðjur og verksmiöj-
ur oft brunniö til kaldra kola, jafnt hér á landi sem
erlendis og alvarleg slys hlotist af.
Þórarinn sagöi okkur, að ekkert vit væri að fást
viö flugelda- eða púðurkerlingagerð, nema læra
sérstaklega til þess, og fólk mætti ekki halda, að
slika hluti væri hægt aö læra af bókum. Formúlurn-
ar eru oft ófulinægjandi og stundum beinlinis rang-
ar. Þar aö auki yröu allar öryggisráðstafanir að
vera i lagi. I Tívoli — eins og i Garöabænum — er
flugeldaiðjunni skipt niöur i mörg smáhús, þannig
að hætta á að öll verksmiöjan brenni, losni eldur,
veröur litil. Sömuleiöis veröur aö varast öll efni sem
sjálfkrafa geta slegið neista, svo sem járn.
Lagerinn tæmist ef vel viðrar
Starfsfólk Flugeldaiöjunnar hefur nóg að starfa
allt árið, hafi viðraö vel á gamlaárskvöld. Þá skjóta
landsmenn öllum flugeldabirgöum sinum I miklum
móði og verður aö láta hendur skipta við að fram-
leiða nóg fyrir næstu áramót. 1 fyrra var veðrið
óhagstætt i Reykjavik og þvi var stór lager til af
flugeldum I landinu.
„Það var i fyrsta sinn I sumar sem leiö, að ég gat
tekið mér sumarfri”, sagði Þórarinn, „en nú sýnist
mér veöriö ætla að verða gott og þá verður næsta ár
vafalaust annasamt”.
Andvirði hvers flugelds skiptist þannig, að fram-
leiöandi fær einn þriðja i sinn hlut, seljandi einn
þriðja og siöan rennur þriðjungur i rikissjóð.
Starfsstúlkur ganga frá flugeldum fyrir næsta gamlaárskvöld.
Áramóta-
eldur
skreytir loft
Flugeldum er skotiö viöa um
lönd til aö fagna timamótum, eII-
egar einfaldlega til aö halda upp á
merkisdaga. Hér á landi hafa
menn löngum fagnaö nýju ári
meö skrauteldum og hvellum.
Flugeldar bárust hingaö frá Dan-
mörku á siöari hluta siöustu
aldar, og munu skólapiltar i
Læröa skólanum hafa skotiö flug-
eldum einhvern tima. Þegar
sveitir voru þéttbýlli en nú er,
söfnuöust menn ti&um saman um
áramót og höföu álfabrennu og þá
var viöa hleypt af byssum út i
loftiö. Flugeldasýningar i stórum
stil uröu svo ekki fyrr en kom
fram á þessa öld.
Erlendis eru flugeldaskot ekki
einvörðungu bundin áramótum. í
Englandi er helsti flugeldadagur-
inn þann 5. nóvember, eöa á „Guy
Fawkes Day”. Gay þessi Fawkes,
sem dagurinn er kenndur við,var
uppi fyrir um 350 árum. Fawkes
var reyndar enginn flugelda-
trúður, heldur uppreisnarmaður
sem geröi tilraun til að brenna
ofan af konungi sinum með þvi að
koma púðurtunnu fyrir i höll
hans. Upphaflega var Gay Fawk-
es-dagurinn i minnum hafður til
að „fagna” handtöku nokkurra
skúrka.
Flugeldasýningar eru oft og
viða hafðar i hinum vestræna
heimi. Þær eru oft bundnar við
stóra skemmtigarða, samanber
Tivoli i Kaupmannahöfn, og það
er einmitt þaðan, sem okkar
„flugeldahefð” er komin. 1 Tivoli
er sérstök flugeldaverksmiðja,
hin eina sinnar tegundar i Dan-
mörku, og þar lærði okkar „flug-
eldasérfræðingur”, Þórarinn
Simonarson. Þórarinn er þannig
þýðingarmikill maöur i sögu flug-
elda á Islandi — og hefur tryggt
að framhald veröi á sinni skraut-
legu starfsemi, þvi sonur hans
vinnur við hliö hans við hönnun og
gerð nútima flugelda.
eftir Gunnar Gunnarsson