Helgarpósturinn - 25.08.1983, Blaðsíða 13

13
^posturinn Fimmtuda9ur 25. ágúst 1983
Hjálmar H. Ragnarsson vakti athygli og
umrœbu í vetur með nýstárlegum og beinskeitt-
um tónverkum. Þá hefur Háskólakórinn undir
stjórn Hjálmars verið mikið í sviðsljósinu bœði
vegna flutnings á nýrri íslenskri tónlist og vegna
hljómleikaferðar um Sovétríkin fyrir skemmstu.
Hjálmar var einn þeirra sem hlutu starfslaun
listamanna í vor. Lœtur hann því af öðrum
störfum á vetri komanda til að helga sig tón-
smíðum einvörðungu. Nœgilegt tilefni til
spjalls.
„Ég er af þingeyskum ættum en fæddur og
uppalinn á ísafirði. Fimm ára gamall hóf ég
að læra á píanó hjá föður mínum Ragnari H.
Ragnar sem þar er skólastjóri Tónlistarskól-
ans. Það má því segja að tónlistin sé samgróin
mér. Ég fór suður í menntaskóla, var í
Menntaskólanum í Reykjavík og stundaði
jafnframt nám í Tónlistarskólanum í Reykja-
vík hjá Árna Kristjánssyni píanóleikara. Að
loknu stúdentsprófi 1972 stóð ég frammi fyrir
því að halda utan til að afla mér framhalds-
menntunar. Þá bauðst mér góður námsstyrk-
ur til að fara á þekktasta gyðingaskóla Banda-
ríkjanna sem heitir Brandeis Universityí'
— Skammt frá Boston, er þad ekki?
„Jú. Þar var ég í hljóðfæranámi og alhliða
tónlistarnámi og þar byrjaði ég að fást við
tónsmíðar.Aðalkennari minn þar, Seymour
Shifrin sameinaði þá kosti að vera frábært
tónskáld og frábær kennari, en það fer ekki
alltaf saman. Það var einkum hann sem
kveikti í mér áhugann á tónsmíðum. Og hann
kenndi mér einnig það sem er mjög mikilvægt
fyrir tónskáld: að hlusta. Úti á Brandeis
kynntist ég raftónlist og það var afdrifaríkt
fyrir mig. Fyrsta alvöru hljóðsmíðin sem ég
samdi var rafverk, Svartálfadans við ljóð eftir
Stefán Hörð Grímsson. Árið 1974 lauk ég BA-
prófi og fór heim til ísafjarðar og dvaldi þar
næstu tvö árin. Konan mín, Sigríður Dúna
Kristmundsdóttir, var að læra mannfræði í
London á meðan ég var á Brandeis og fyrra
árið á ísafirði. Þar lærði ég að kenna börnum
og unglingum tónlist og öðlaðist dýrmæta
reynslu í kórstjórn, en ég tók við af föður mín-
um sem stjórnandi Sunnukórsins. Auk þess
var ég í Kammersveit Vestfjarða sem kom víða
við á þessum árum.“
— Isafjörbur er vel metinn af Isfirðingum!
„Mér líður alltaf vel þarna inn á milli fjall-
anna og mér finnst ég í rauninni aldrei
almennilega hafa farið frá ísafirði. Og þar á
ég best með að smíða tónlist. ísafjörður hefur
í gegnum tíðina verið þekktur sem tónlistar-
bær, enda hefur þar yfirleitt verið blómlegt
tónlistarlíf. Það skýtur hins vegar skökku við
að þar skuli ekki vera til neitt hús undir tón-
listarstarfsemina og ættu ísfirðingar að sjá
sóma sinn í að byggja slíkt hús sem allra fyrst.“
— En þú ílentist ekki?
„Nei, leiðin Iá til Hollands. Ég hóf nám við
Hljóðfræðirannsóknastofnunina i Utrecht
og kynntist þar í fyrsta skipti tölvum í sam-
bandi við tónsmíðar. í Hollandi urðu enn-
fremur á vegi mínum íslenskir listamenn sem
þá bjuggu í Amsterdam. Það voru gömlu
Súmmararnir, þeir Sigurður og Kristján Guð-
mundssynir og Hreinn Friðfinnsson. Þar var
líka Snorri Sigfús Birgisson tónskáld og ýmsir
fleiri. Og það var rætt um kúltúr frá morgni
til kvölds — já fram á morgun! í Hollandi
kom að því að mér fannst ég verða að gera upp
við mig hvort ég ætti að snúa mér algerlega að
raftónlist og tölvum eða halda mig við hljóð-
færatónlistina. Ég hafði aldrei ætlað mér að
sérhæfa mig í raftónlist og af þeim sökum hélt
ég aftur til Bandaríkjanna, nú á Cornell-há-
skóla i New York-ríki. Þar var ég við litla en
mjög góða tónlistardeild með hefðbundnu
sniði þar sem tónsmíðar og tónfræði voru
aðalnámsgreinarnar. Karel Husa, tékkneskur
flóttamaður og mjög gott tónskáld, var aðal-
kennari minn á Cornell. Þarna vorum við í
þrjú ár, konan mín reyndar við mannfræði-
nám í Rochester-háskóla sem er ekki ýkja
fjarri. Við lukum svo bæði meistaraprófi
haustið 1979!“
— Þú skrifaðir um Jón Leifs?
„Já. Aðalhluti ritgerðarinnar var greining á
verkum hans. Það fór heilt ár í þessa vinnu um
Jón Leifs. Reyndar finnst mér ég þó alltaf eiga
eftir að bæta þar við og með einhverju móti að
koma því á prentí*
— Valdirðu þetta verkefni af því að Jón Leifs
var íslenskt tónskáld?
„Faðir minn hafði haft orð á því að Jón
Leifs væri vanrækt tónskáld, og ég vildi taka
íslenskt efni til meðferðar. Verk hans hafa
alltaf hrifið mig. Hann var sérstakt tónskáld
og hafnaði áhrifum frá öðrum. Hann skapaði
stíl og tungumál sem eiga ekki sinn líka í tón-
listinni. Það er ekki fyrr en á síðustu árum
þegar menn hafa náð sér eftir tólftónamúsík-
ina og þessa flóknu tónlist sem gekk yfir hinn
vestræna heim að Jón Leifs fær aftur hljóm-
grunn, því að tónlist hans er bæði einföld og-
tær, byggð á einföldum prinsippum. Það er
íslendingum til mikillar skammar hvernig
komið hefur verið fram við Jón Leifs. Mörg
verka hans hafa aldrei verið flutt og þau sem
flutthafa verið hafa alltof oft fengiðóvandaða
meðferð. Verk hans krefjast mikilla æfinga og
einbeitni ef þau eiga að hljóma almennilega!'
— Hvað tók svo við að loknu námi?
„Við fórum heim. Sirrí fór að kenna mann-
fræði við Háskólann og ég réðst til Tónlistar-
skólans í Reykjavík þar sem ég hef starfað síð-
an. Árið eftir tók ég við stjórn Háskólakórs-
ins. Þetta hafa verið mín tvö aðalstörf. Ég tel
tónsmíðarnar hins vegar lúxusstarf og eiga
þær hug minn og hjarta"
— En kennirðu ekki tónsmíðar?
„Undanfarin tvö ár hefur verið starfrækt
tónfræða- og tónsmíðadeild við Tónlistar-
skólann. Þar tekst okkur vonandi að hlúa að
vaxtarbroddunum í tónfræði, tónvísindum og
tónsköpun og undirbúa efnilegt tónlistarfólk
fyrir framhaldsnám erlendis!1
— Miklum sögumfer afgróskunni í tónlistar-
lífi á íslandi.
„Það er a.m.k. mikið af fólki sem leggur
stund á tónlist, svo að segja má að það sé
gróska að því leyti. Viðmiðun okkar er auðvit-
að við það sem áður var, og fyrir tíu til tuttugu
árum var svo lítil tónlist á íslandi að öll sú
aukning sem orðið hefur telst gróska. En með
þessu gróskutali er verið að bjóða hættunni
heim, því að orðið gróska felur í sér að allt
dafni vel. Tilfellið er að hér rikir mikil meðal-
mennska í tónlist og er öll áhersla lögð á
magnið en ekki gæðin. Við eigum framúr-
skarandi listafólk sem vandar sína vinnu og
gerir allt vel, en í skjóli þess dafnar meðal-
mennskan og lágkúran. Tónlistarfólk á
íslandi vinnur alltof mikið. Við þurfum að
vinna minna, setjast niður og gera betur.
Þetta á við mig eins og aðra!“
— En tónsmíðar verða alltaf áhugamál og
aukastarf nema menn fái starfslaun?
„Ríkið veitir þessi laun til þess að menn geti
helgað sig kúnstinni einvörðungu. Það þykir
nú gott að fá þetta og manni er óskað til
hamingju. En það er kaldhæðnislegt að fólki
sé óskað til hamingju með að geta unnið að
því sem það vill vinna og best fær gert. Það
óskar mér enginn til hamingju með að fá að
kenna. Það er eins og eitt tónskáld sagði vjð
mig: „Það væri nær að óska ríkinu til ham-
ingju með að þú skulir vilja vinna fyrir það!““
— Ætli hagur tónskálda á Norðurlöndum sé
sviþaður og hér?
„Nei, því er ekki saman að jafna. Tónskáld
þar eru ekki í jafnnánum tengslum við fólk
og hér á íslandi. Við vinnum með kórum
og hljóðfæraleikurum en þar er þetta meiri
fílabeinsturnavinna!1
— Þannig að það hefur sína kosti og
galla að hafa þetta að aukastarfi?
„Það er hætta fólgin í að hafa þetta að aðal-
starfi því að þá getur maður einangrast í sín-
um þrönga hugarheimi. En það má heldur
ekki verða eins og t.d. hjá mér í vetur þegar ég
hef þurft að semja tónverk mín á tveimur til
þremur eftirmiðdögum í viku sem ég hef lausa
og á laugardagskvöldum eftir klukkan tíu. Og
þá á maður að vera fullur af eldmóði og til-
finningahita!*
— Hvernig nœr tónlistin til almennings?
„Tónlistarmót og hátíðir eru alltaf einangr-
uð fyrirbæri. Vafasamt að gera of mikið af
slíku. Á tónlistarhátíð norrænna ungmenna,
sem haldin var hér í fyrra.kynntumst við því
sem jafnaldrarnir á Norðurlöndunum eru að
fást við, fengum samanburð, aðhald og fund-
um hvar við stóðum — sem er bráðnauðsyn-
legt. Orðið gróska var mér ekki efst í huga
þegar við höfðum lagt okkar skerf fram. Það
voru önnur orð sem mér komu í hug. Við skul-
um segja að ég hafi frekar fyllst sóknarhug. —
Þó held ég að okkur hafi tekist að ná til
almennings, en náttúrlega ekki næstum eins
mikið og þegar við höldum sérstaka tónleika
á veturna, svo sem kórtónleika, eða komumst
að hjá Sinfóníunni!*
— Er Sinfónían liðleg að taka verk tilflutn-
ings?
„Nei, alls ekki. Ég sit reyndar sjálfur í
verkefnavalsnefnd og veit því að það hefur
verið barátta — og fáránlegt að þurfi baráttu
til — að fá fluttar nýrri tónsmíðar. Hins vegar
keppast kórar og hljóðfæraleikarar við að fá
tónsmiði til að semja fyrir sig. Það er þeirra
stærsta tromp á tónleikum að frumflytja verk
nýskapað fyrir þá. -Þessu er öfugt farið með
Sinfóníuna. Hun keppist við að flytja ekki
verk sem samin eru fyrir hana. Þetta hefur
raunar aðeins breyst í vetur, með nýrri stjórn
hljómsveitarinnar, en hingað til hefur þetta
verið svona. Þetta er kaldhæðnislegt því
alltént er þetta Sinfóníuhljómsveit íslands.
Það sem ætti að skapa henni sérstöðu er ekki
að fara erlendis og spila franskt verk í Frakk-
landi eða þýskt verk fyrir Þjóðverja, heldur
ætti hún að fara erlendis og spila íslenska
músík. Það eru til miklu betri hljómsveitir
erlendis sem geta spilað Tchaikovsky. eða
hvað sem vera aksl.
En af því að þú talar um áheyrendur þá fer
aðsókn á tónleika auðvitað eftir því hvernig
þeir eru kynntir í fjölmiðlum. Umfjöllun um
listir er tvenns konar. Almenn listumfjöllun er
aðallega í höndum fólks sem hefur flest anriað
að sérsviði en list. Einu sérfræðingar fjölmiðl-
anna eru þeir sem fjalla um poppmúsík og
þeir sem fjalla um íþróttir. Vitanlega er
skömm að því að stærstu fjölmiðlarnir skuli
ekki hafa menn sem eru sérmenntaðir í listum.
Það er bagalegt að þurfa að snúa sér til dag-
blaðanna og segja frá tónleikum og hlutað-
eigandi blaðamaður þekkir hvorki haus né
sporð á því sem verið er að tala um. Ég gæti
sagt ófáar gamansögur af slíkum viðskiptum
en læt það liggja milli hluta hér. Undantekn-
ingar eru auðvitað frá þessu eins og t.d.
Margrét Heinreksdóttir á Morgunblaðinu.
Á hinn bóginn lít ég svo á að gagnrýnin sé
lokapunkturinn á þeirri heild sem listviðburð-
ur er. Gagnrýni í fjölmiðlum á umfram allt að
veita listamönnum aðhald, byggja upp og vera
opinská. Ekki skrif út í bláinn. Þess vegna
þurfa gagnrýnendur að skilja þær forsendur
sem listviðburðurinn byggir á, en ekki skrifa
um eitthvað sem kemur ekki málinu við!‘
— Eg hef veitt því eftirtekt að þú leggur ríka
áherslu á heildaryfirbragð tónleika.
„Þetta er svipað og þegar málari setur upp
sýningu. Þá er ekki nóg að einstök málverk
séu góð, heldur þarf sýningin öll að mynda
listræna heild. Mér finnst sama eiga við um
tónleika. Tónsmíðarnar sjálfar, efnisskráin,
framkoman á tónleikunum, þögnin á undan
flutningi, Iýsing, umhverfið, viðbrögð áheyr-
enda og Ioks gagnrýnin — allt skiptir máli.
Tónleikar missa oft marks vegna þess að ein-
hverjum þætti tónleikahaldsins er ábótavant"
— Hvernig fœðist tónverk?
„Það hefur náttúrlega hver sína útgáfu á
því. Fyrir mér er það ósköp órómantískt að
setjast niður og byrja að vinna og hamast
kannski dag eftir dag og ekkert gengur. Þetta
er sumsé fyrst og fremst vinna — þú verður
nefnilega að vera heima þegar listagyðjan ber
að dyrum. Þetta er í rauninni einmanaleg,
jafnvel leiðinleg vinna. En eflaust er einhvers
konar skáldlegur innblástur hluti af þessari
vinnu. Og einhvern tíma kemur að því að
heimar opnast.“
— Mikilli vinnu er þá lokið þegar hið
svokallaða augnablik sköpunarinnar kemur. —
En hvað ákveður formið — hvort um verður að
rceða kórverk,hljómsveitarverk eða eitthvað annað?
„Það fer eftir því hvernig ég heyri verkið
innra með mér og hvernig tilfinnirigu ég vil
skapa í brjósti þess sem á hlýðir. Því að ég vil
hafa áhrif, það má segja að ég sé áhrifasjúkt
tónskáld. Ég vil hafa áhrif á þennan heim —
ég vil leggjast á sveif með góðu öflunum og
vinna gegn hinu vonda.
En það geta líka legið fjarska praktískar
ástæður að baki forminu. Að semja óperu
væri t.a.m. margra ára vinna. En ég vonast til
að geta notað þennan tíma sem ég er á starfs-
launum til að leggja út í eitthvað slikt. En
framar öllu þarf mann að langa til að semja.
Mig hefur langað til að semja kórverk, langað
til að semja kammerverk. En mig hefur hing-
að til ekkert langað til að semja fyrir Sin-
fóníuhljómsveitina í Háskólabíói þar sem
ekkert heyrist. í tónsköpun er mjög mikilvægt
að tefla alltaf á tæpasta vaðið. Og þótt þú tap-
ir gerir það ekkert til — en það verður þá að
vera grand fíaskó! Öllum á að leyfast að
mistakast, en meðalmennskunudd á ekki að
vera í hávegum haft. Engum á að leyfast að
framleiða eitthvað sem er hvorki — né undir
því yfirskini að það sé einhver list!‘
— Þín eigin tónlist?
„Tónskáld getur oft minnst sagt um eigin
tónlist. En mér hefur fundist tónlist mín
hneigjast í átt að skerpa andstæður, tefla sam-
an sterku og veiku, mjúku og hörðu, flóknu
og einföldu og svo framvegis. Ef til vill hef ég
tilhneigingu til að Iíta þannig á heiminn
almennt, lífsskoðanir mínar eru á þá lund að
fyrir mér skiptast hlutirnir í vonda og góða —
líka í músíkinni. Það er athyglisvert að rann-
saka hvernig samfélagsleg áhrif skila sér í
gegnum tónlistina. Oft er talað um að lis'tin sé
aðeins listarinnar vegna. Ég er sammála því
að svo miklu leyti að mér finnst sósjaj-
realismi versta tegund af listleysi sem til er.
Það sjáum við best í þeim löndum þar sem slík
list er fyrirskipuð, ríkinu eða einræðisherran-
um til vegsömunar. Þegar listaverk er gert
beinlínis í þágu ákveðins málsstaðar verður
það í rauninni ekki annað en útþynning á
fréttum, léleg fréttamennska. Listamaðurinn
þarf að sjúga í sig áhrif frá umhverfinu,
byggja á þeim, umskapa þau og skila þeim frá
sér — ekki sem sósjal-realískum þvættingi
heldur sem fullmótaðri, sjálfstæðri smíð, sem
er gædd Iífi, sínu eigin lífi. Af þessum sökum
tel ég mig vera hápólitískan listamann. Ég
afneita með öllu að listamaður geti verið
ópólitískur og Iistin sé eingöngu listarinnar
vegna. Slíkar skoðanir eru einungis til þess
fallnar að slæva vitund fólks!‘
— I verki þínu Canto sem Háskólakórinn
frumflutti í desember s.l. notaðirðu texta úr
Gamla testamentinu. Ertu trúaður?
„Þegar ég var fyrst beðinn um að semja
verk við trúarlegan texta þá stóð ég andspænis
þeirri spurningu hvort ég væri trúaður eða
ekki, og hvort það væri rétt að ég væri að
semja verk við trúarlegan texta ef ég væri ekki
trúaður. Ég komst að engri niðurstöðu nema
þeirri að ég væri efasemdarmaður!1
— Skyldu ekki raunverulegir efasemdarmenn
þegar öllu er á botninn hvolft vera sannastir trú-
menn?
„Að minnsta kosti velta þeir tilverunni fyrir
sér. Ég kýs að orða það þannig að ég vildi að
ég gæti verið trúaður. Óg þegar ég hlusta á
tónlist eftir JohannSebastian Bach finnst mér
hún svo spírítúel og hátt hafin að engu er lík-
ara en Bach sitji við-hlið sjálfs guðs almátt-
ugs!‘
— Svo? Þá er Wagner helsti heiðinnfyrirþinn
smekk?
„Ég hreifst ákaflega af Wagner þegar ég
heyrði og sá verk hans fyrst á sviði, en sam-
tímis vildi ég ekki láta hrífast. Hér komum við
að móralska sjónarmiðinu, andstæðum góðs
og ills. Versta músíkin er sú sem hefur vond
áhrif og við vissar aðstæður getur það átt við
um tónlist Wagners. Ég er að tala um móralskt
gildi en ekki um fagmannlegu hliðina. Vond
músík er þvert á móti oft í bestu umbúðunum,
búin til í bestu stúdíóunum, flutt af bestu
hljóðfæraleikurunum. Einlægasta og þar af
leiðandi besta tónlistin er kannski samin af
manni eða konu með harmónikku á Langa-
nesi eða af þeim sem iðkar trú sína í Eþíópíu.
Þessi músík getur verið betri og sannari en
glæst tónlist framleidd af iðnfyrirtækjum,
iðnaðartónlist. Við skulum ekki gleyma því
að erkiengillinn Lúsifer, tákn hins illa í krist-
inni trú, var fegurstur allra engla á meðan á
himnavist hans stóð!‘
— Þú talar um iðnaðartónlist. Angrar hún
þig eitthvað sérstaklega?
„Eitt alvarlegasta vandamál vestrænna
samfélaga er hljóðmengunin og er hún ovðin
irieiri bölvaldur en flestir gera sér grein fyrir.
Það er sífellt verið að misþyrma næmi okkar
fyrir allri hljómfegurð og er þannig orðið t.d.
hérí Reykjavík aðhvergi er friður fyrir hávaða
frá útvörpum og alls konar glymskröttum.
Hér ríkir slíkt ofbeldi á þessu sviði, að ef beð-
ið er um að það sé skrúfað niður í tækjadrasl-
inu þá er maður atyrtur fyrir. Maður er bara
álitinn eitthvað skrýtinn, og kemur þá upp sú
kaldhæðnislega mótsögn, að maður er bein-
línis feiminn við að biðja fólk að hætta að
kúga sig. Það er alvarleg frelsissvipting að
mega ekki hafa þögn!‘
— Konan þín er þingmaðui Kvennalistans.
Þarf að fara í grafgótur um skoðun þína á kon-
um?
„Samfélagið lítur einatt á konur og lista-
menn sömu augum. Konur eiga að vera heima
í eldhúsi að skrúbba og skúra en eiga ekki að
taka þátt í mótun samfélagsins. Karlmenn
annast fiskverðshækkanir, gengisfellingar,
styrjaldarekstur og vopnaframleiðslu. Um
listamenn gildir sama og um konur — þeim
leyfist að segja hvað sem þeim þóknast því að
það tekur hvort eð er enginn mark á þeim. Að
vísu er þetta að breytast og þetta þarf að breyt-
ast. Gæti ekki lausnin á vandamálum heims-
ins verið fólgin í því að veita konum völd —
ekki einungis til að skarta á tyllidögum, held-
ur til að taka þátt í stjórn samfélagsins, og að
hinu viðkvæma og mjúka verði gefið rúm á
kostnað hörku og ofbeldis? Væri ekki tilvinn-
andi að hlusta á listamenn á meðan þeir hafa
eitthvað að segja en ekki löngu eftir að þeir
eru komnir undir græna torfu og list þeirra
hætt að bíta?“