Helgarpósturinn - 25.10.1984, Blaðsíða 24

LOGMAL

STÓRU TALNA
eftir Ómar Friðriksson myndir Jim Smart
Umsvif oliufélaganna þriggja
eru gríðarmikil og tilraunir sem
gerðar hafa verið til að meta mis-
munandi stœrð íslenskra fyrir-
tœkja setja félögin i hóp þeirra al-
stœrstu, - og það hvert þeirra um
sig. En ekki hafa allir verið sáttir
við slíka aðgreiningu og vilja
spyrða þau í eitt undir nafngiftinni
,,samansúrrað einokunarveldi".
Séu félögin skoðuð sem einn og
sami aðilinn er álitamál hvort ekki
megi telja þau sem risa númereitt í
viðskiptalífinu.
Saga þeirra spannar meginhluta
aldarinnar og sýnist vera kjör-
mynd þess hvernig íslensk stór-
fyrirtæki festust í sessi í viðskipta-
lífinu samhliða mótun þess flokka-
kerfis sem ríkt hefur um áratuga-
skeið. Áberandi stjómmálamenn
voru með annan fótinn í rekstri og
stjórn fyrirtækja og erlend félög
höfðu hér sterk ítök framanaf. Og
stærsta fjársvikamál íslandssög-
unnar, „olíumálið" svokallaða,
tengdist starfsemi eins þessctra fé-
laga.
Er olíuverslunin ekki hluti af
orkubúskap landsmanna sem ætti
þá jafnframt að vera undir félags-
legu forræði hins opinbera, eða er
hagkvæmni viðskiptanna betur
tryggð í höndum einkafyrirtækja í
eitilharðri scimkeppni sín á milli,
eins og talsmenn félaganna full-
yrða? Um það hafa áratugalangar
deilur staðið.
TOGSTREITA
FLOKKANNA
Kjarni deilnanna hefur verið
nánast sá sami allan þann tíma
sem liðinn er frá því að fyrst vom
settar frcim tillögur með formleg-
um hætti á Alþingi. Framsóknar-
flokkur og Sjálfstœðisflokkur hafa
ætíð staðið í vörn fyrir skipuiagið
en Alþýðuflokkur, Alþýðubanda-
lag og forverar þess sótt á.
Raunar hefur þingið nokkmm
sinnum skipað nefndir og fengið
sérfræðinga til að athuga olíumál
og dreifingarkerfið í iandinu í því
augnamiði að endurbæta það eitt-
hvað. Olíufélögin virðast hafa
greiðlega gefið upplýsingar um
eigin málefni, en jafnframt svarað
allri gagnrýni harðlega og rifið nið-
ur ýmsar úrbótatiilögur á þeim
grundvelli að þær byggi á misskiin-
ingi eða þekkingarskorti og gagn-
rýnin væri oftast það yfirborðs-
kennd að hún sé að engu hafandi.
Hæst ber skýrslu Önundar Ásgeirs-
sonar til atvinnumálanefndar Al-
þingis 1972 en hún nefnist Um olíu-
24 HELGARPÓSTURINN
verslun á Íslandi. Onundur, sem þá
var forstjóri Olíuverslunarinnar,
setti þar saman mjög ítarlega
greinargerð fyrir hönd félaganna
allra.
Sem dæmi um álit félaganna á
ýmsum þeim athugunum sem
gerðar hafa verið á einstökum
þáttum olíuverslunarinnar má
taka eftirfarandi ummæli Önundar:
,,Maður sem þannig reiknar og
neitcU að tcika við réttmætum leið-
réttingum, er samkvæmt íslenskri
málvenju ekki sérfræðingur heldur
sérvitringur."
Þarna er Önundur að fjalla um
útreikninga sem dr. Kjartan Jó-
hannsson verkfræðingur gerði
fyrir viðskiptaráðuneytið á fyrir-
komulagi olíudreifingarinnar.
Olíufélögin hcifa ævinlega ein-
arðlega neitað því að þau megi
kenna við einokun cif einhverju
tagi. Þau hafa með cifgerandi hætti
lagst gegn hugmyndum um sam-
einingu félaganna, þjóðnýtingu
olíuverslunarinnar og tillögum um
að stofnsetja eitt innflutningsfélag
sem færði félögunum olíuvörur í
hendur eingöngu til dreifingar.
Um bruðlið í kringum hið þre-
falda dreifingcirkerfi hafa félögin
talið að í reynd væri samkeppni
félaganna þess eðlis að ekki stafaði
af því umtalsverður kostnaðar-
auki fyrir þjóðarbúið.
ERLEND ÍTÖK
Kjarni gagnrýninnar sem and-
stæðingeir oiíukerfisins hafa haldið
á lofti í gegnum tíðina kemur vel
fram í eftirfcirandi orðum Lúðvíks
Jósefssonar þingmanns Alþýðu-
bandalagsins í nefndaráliti á Al-
þingi árið 1968:
„Frumvarp um þetta efni hefur
verið flutt af alþýðubandalags-
mönnum á mörgum undanfömum
þingum. Það hefur þó aldrei fengið
fullnaðarafgreiðslu á Alþingi. Ljóst
er af reynslu undanfarandi ára, að
það eru fyrst og fremst þingmenn
Sjálfstæðis- og Framsóknarflokk-
anna, sem standa í vegi fyrir því, að
nauðsynlegar breytingar fáist á því
vandræðaástandi, sem ríkir í olíu-
sölu- og olíudreifingarmálum í
landinu. Olíufélögin þrjú, sem nú
hafa einokun á olíusölunni, hafa,
eins og kunnugt er, náið samband
sín á milli og cdgjöra samstöðu um
verðlagningu á olíuvörum. Enginn
vafi leikur á, að forustumenn þess-
ara félaga em miklir áhrifamenn í
Sjálfstæðisflokknum og Frcunsókn-
arflokknum og það em þeirra áhrif,
sem hér em að verki.“
Hannibal Valdimarsson og Páll
Zophóníasson alþingismenn vom
fyrstir manna á þingi til að leggja
fram lagafrumvarp um að sett yrði
á stofn olíueinkasala ríkisins. Þetta
var árið 1946 og síðan þá hafa Al-
þýðuflokkur og Alþýðubandalag
(áscunt forvera þess, Sósíalista-
flokknum) margsinnis lagt fréun til-
lögur og fmmvörp sem ganga í
sömu átt. Rökstuðningurinn hefur
löngum verið sá sami, nema hvað í
upphcifi vom mikil ítök erlendra
olíufélaga í versluninni hér á landi
stór ásteytingarsteinn. Slíkt var
talið í litlu Scunræmi við nýfengið
sjálfstæði þjóðarinnar. Síðustu 10
ár hafa olíufélögin þó verið að fullu
ísiensk fyrirtæki, með þeirri und-
antekningu að Shell á 24% hluta-
fjár í Skeljungi hf.
FURÐUSJÓN
„...dreifing olíunncu verður mikl-
um mun ódýrari með einkcisölufyr-
irkomulaginu. Mundi aillt sölukerf-
ið í landinu í heild þá verða miklu
einfaldara og ódýrara, eins og best
sést á því, að á mörgum sölustöð-
um úti um land em vegna sam-
keppnisfyrirkomulagsins hafðar
tvær til þrjár bensíndælur, og
sama furðusjónin blasir líka við
víða um land að því er olíugeym-
ana snertir."
Þannig komust cdþýðuflokks-
þingmenn að orði á þingi 1955.
Samflokksmaður úr næstu kynslóð
á eftir komst svo að orði 25 ámm
síðar:
„...ég er ennþá jcifn sannfærður,
jaf nvel scinnfærðari en ég var áður,
um að fækkun olíufélaganna hlýtur
að jafngilda lækkuðu olíuverði.
Það hlýtur hver heilvita maður að
sjá að það er ódýrara að reka eina
eða tvær skrifstofur fyrir olíufélög
heldur en þrjár, það er ódýrara að
reka einfalt eða tvöfalt dreifingar-
kerfi í staðinn fyrir þrefalt."
Formaður Alþýðubandalagsins
sagði um svipað leyti:
.Tramsóknarflokkurinn hefur
aldrei verið tilbúinn að taka á þess-
um olíumálum. Hann hefur staðið
nokkuð fast á því, að olíufélögin
eigi að vera eins mörg og þau em
nú og þar mætti í raun og vem
ekkert laga. Það er búið að gera
margar tilraunir til þess í mörgum
ríkisstjórnum að fá Framsóknar-
flokkinn til að laga þetta aðeins.
Það hefur ekki gengið. Hann vill hafa
þarna sitt Olíufélag hf. Sjálfstæðis-
flokkurinn hefur auðvitað Shell.
Það þekkja menn. Hann er þar í
vörn. Formaður Sjálfstæðisflokks-
ins (jGeir Hallgrímssonj er þar einn
af stærri hluthöfum. Þannig em
hagsmunaþræðirnir inn í stjóm-
málaflokkana, bæði Framsóknar-
flokkinn og Sjálfstæðisflokkinn.
Þess vegna hefur ekki tekist að
þoka þessum olíumálum neitt
áleiðis í þá vem að oiíuverslunin í
landinu verði undir félagslegu for-
ræði.“
Varnarræður hinna flokkcinna
hafa venjulega verið fáar og stutt-
orðar þegar sameiningarhug-
myndina ber á góma og þá í þeim
dúr að þeir séu að sjálfsögðu með-
mæltir sem hagkvæmastri olíu-
dreifingu í landinu en telji að henni
yrði á engan hátt betur fyrir komið
með ríkiseinkcisölu eða að hags-
munum olíunotenda sé betur
borgið með þeim hætti.
AFLEIÐING
PJÓÐNÝTINGAR
Talsmenn samvinnuhreyfingar-
innar hafa einnig bent á að það sé
hreyfingunni vemlegur styrkur að
hafa sterk ítök í olíusölunni sem
Olíufélagið hf. veitir þeim. Kaupfé-
lögin hafi flest umboið fyrir Olíufé-
lagið á sínum félagssvæðum og sé
það til vemlegra hagsbóta fyrir fé-
lagsmenn.
I þessum umræðum öllum hafa
menn þó gert sér grein fyrir því að
ef ríkið ætlar að taka allt olíukerfið
í sínar hendur yrði að meta allar
eignirnar og borga félögunum háar
upphæðir sem eflaust reyndist
vemlega þungur baggi fyrir skatt-
greiðendur. Raunar segir einn fyrr-
verandi þingmaður í samtali við
HP að hugmyndin um ríkiseinka-
sölu hafi farið halloka í seinni tíð.
Aðrar hugmyndir em þó enn viðr-
aðar innan andstöðuflokkanna, ss.
að olíusölufélagi ríkisins yrði kom-
ið á fót og sæi það um innflutning
til dreifingaraðilanna, sem jafn-
framt yrði reynt að fækka, og slíkt
félag gæti haft forystu um olíu-
hreinsun hér innanlands.
PASSAÐ UPPÁ
VERÐIÐ
Skipulag innflumings og dreif-
ingar á olíuvörum hefur, þrátt fyrir
skiptar skoðanir, fengið að mótast
um áratuga skeið án ríkisvalds-
stýringar, með þeim mikilsverðu
undcmtekningum er varða inn-
kaupahætti og verðlag varanna.
Frá 1953 hafa olíufélögin ekki
fengið að kaupa inn fljótandi elds-
neyti með frjálsum hætti nema að
mjög litlu leyti vegna sovétvið-
skiptanna. Þar hafa félögin þó haft
hönd í bagga og er ríkið naumast
annað en formlegur samningsaðili
þegar kemur að hinni raunveru-
legu samningsgerð, og eins og
fram kom í næstsíðasta tölublaði
HP telja olíufélögin að sovétvið-
skiptin hafi verið okkur hagstæð
undanfarin ár.
Ríkið hefur haldið uppi verð-
lagseftirliti á olíuvörum allt frá ár-
inu 1938 og frá 1953 hefur ríkis-
valdið séð til þess að útsöluverð
vökvans sé hið sama hvar sem er á
landinu. 1958 voru svo þær reglur
smíðaðar sem byggt hefur verið á
við mat á dreifingartilkostnaði olíu-
félaganna til viðmiðunar við verð-
lagsákvarðanir á olíum. Var sett
sérstök vísitala sem olíufélögin
sjálf áttu verulegan þátt í að móta.
Olíufélögin hafa þannig ætíð
haft hendur á öllum jjáttum í olíu-
• Olíufélagið fékk öll viðskiptin
við herinn.
• Shell International á 24% í
Skeljungi.
•Sovétviðskiptin urðu áfall fyrir
samstarf Olíuverslunarinnar og
BP.