Helgarpósturinn - 11.12.1986, Blaðsíða 42

Hugleiöingar um hlutverk
djöfulsins í vitund íslendinga
fyrr og nú
Árni Björnsson þjóöháttafræðingur: „Eft-
ir því sem ég kemst næst felst sérstaða fs-
lenska djöfulsins eins og hann er útmál-
aður í þjóðsögunum f þvl hversu strang-
heiðarlegur hann er... ( heild er hann eig-
inlega hálfkynlaust viðrini."
Heimir Pálsson bókmenntafræðingur:
„Ég er sannfærður um að sama hug-
myndin liggur til grundvallar f virkilega
sanntrúuðum sálmi og í hefðbundinni
glæpasögu. Við þurfum einhvern veginn
vernd og erum að leita að henni."
Nfna Björk Árnadóttir rithöfundur: „Ég
halla mér mest að Marfu mey og hinu
góða. En á vissum augnablikum hef ég
fundiö að það er enginn vandi að kalla á
hið illa."
Ofsóknir nafngreindra manna og annarra sem „gœta nafnleyndar
af skynsamlegum ástœðum“ á hendur HP hafa mjög færst í vöxt
undanfarna mánuöi í Velvakanda og víðar. Þar eru blaðamenn HP
gjarnan útmálaðir sem afbrigðileg hrekkjusvín hverra fórnarlömb
liggi „lúskruð út um allan bœ hjálparlaus og óvernduðAðrir hafa
aftur á móti skrifað lesendabréf og þakkað HPfyrir að þora að berj-
astgegn „spillingaröflunum sem tröllríði þessari þjóð‘\ gegn mönn-
um sem stunda „þokkalega myrkraiðju“ og klykkja þá gjarnan út
meö hvatningarorðum á borð við þessi: „Látið hvergi deigan síga
gott fólk við að svœla út úr grenjunum. Árásirnar á ykkur munu fara
hraðvaxandi en það mun aðeins eflaykkur um allan helming. Hafið
til marks að meðan spillingaröflin öskra hátt og mikið þá eruð þið
á réttri leið."
Við þetta bœtist að sértrúarsöfnuðirýmsir eru farnir að biðja fyrir
og blessa sum „fórnarlömb“ blaðsins sem þeir telja að sœtt hafi
ómaklegum ofsóknum eins og berlega kom í Ijós varðandi Albert
Guðmundsson og fjölskyldu hans fyrir prófkjör Sjálfstœðisflokksins
í haust.
En nema von að manni detti djöfullinn í hug? I dœmunum hérað
ofan er HP lýst annars vegar sem flœrðarfullum fjanda sem ofsækir
saklaust fólk, en hins vegar krossbera sannleika og réttlœtis gegn
flœrð, slœgð og spillingu. Þarna er hin kristna tvíhyggja lifandi
komin, bara skondið að sama apparatið, HP, skuli ýmist gegna hlut-
verki góðs guðs eða andskota hans.
Þessi staðreynd varð tilefni eftirfarandi vangaveltna um hlutverk
djöfulsins í vitund íslendinga fyrr og nú og er réttt að upplýsa það
strax að ýmislegt bendir til að ríki hans hafi aldrei orðið jafn máttugt
hér norður undir pólnum og t.a.m. annars staöar í Evrópu.
Þessi tvíhyggja, hin eilífa barátta
góðs og ills, fyrirfinnst í öllum helstu
trúarbrögðum heims, fornum trúar-
brögðum Persa, til dæmis. Það vek-
ur því athygli að heiðnin byggðist
mestmegnis á einhyggju. Óðinn var
náttúrulega ekkert góður guð, að
hálfu leyti vondur: siðspilltur, svik-
ull og prettvís, enda fóstbróðir
Loka sem að sínu leyti var ekki al-
vondur heldur. Hann fann upp netið
og hvaðeina. Það er því ekki fyrr en
með kristninni að hinn hreini dúal-
ismi, hin hreina tvískipting á milli
hins illa og hins góða kemur fram
hérlendis.
Sköpunarsaga Gamla testament-
isins birtir hið illa sem einhvers kon-
ar aðskota- eða sníkjudýr á sköpun-
arverki guðs, höggorminn sem eitr-
ar út frá sér, án þess að þar sé nánar
sagt til um uppruna þess. Og í öðr-
um ritum biblíunnar gægist þessi
höfuðógn guðs og manna víða fram.
Þar er óvinurinn nefndur Satan, for-
ingi hinna illu anda og margoft vitn-
að til skemmdarverka hans og
freistinga og stór hluti kraftaverka
Jesú fólst í að reka illa anda úr
mönnum.
EILÍF ÁTÖK GÓÐS OG
ILLS
Þótt krossfestingin hafi bundið
enda á jarðlíf Jesú hélt barátta hans
við veldi hins illa áfram. En sann-
færingin um að hið góða muni ávallt
geta sigrað hið illa er í raun undir-
staða kristinnar trúar og kemur
einkar skýrt fram í frásögnum mið-
alda af viðureign manna við djöful-
inn. Þar fer sá sem trúir undantekn-
ingarlaust með sigur af hólmi, enda
þótt andstæðingurinn sé gerður eins
ógnvænlegur og frekast er unnt. í
sögum af helgum mönnum birtist
djöfullinn gjarnan í líki viðbjóðsleg-
ustu og grimmustu villidýra, dreka
og eiturkvikinda. í trúboði miðalda-
kirkjunnar renna djöfullinn og
heiðnin reyndar saman í eitt og
djöfsa er oft lýst með ýmsum per-
sónueinkennum þeirra Óðins og
Þórs.
í grein sem Halla Kjartansdóttir
skrifar í síðasta tölublað Mímis, Eg
sá satan af himnum sem eldingu,
fjallar hún um djöfulinn í boðun og
bókmenntum miðaldakirkjunnar.
Þessi íslensku rit eru samin að evr-
ópskri fyrirmynd, og er þar annars
vegar um að ræða sögur af helgum
mönnum (helgisögur) og hins vegar
kristilegar dœmisögur. Þar segir
Halla meðal annars:
„Söguhetjur helgisagnanna sem
alltaf bera sigur úr býtum eru að
þessu leyti náskyldar söguhetjum
ævintýranna, sem oft þurfa að heyja
harða baráttu við illræmdar verur
annars heims, en sigra þó ávallt að
lokum með hjálp góðra vætta. Þar,
eins og í helgisögunum, er tryggður
sigur hins góða yfir hinu illa. Helgi-
sögurnar endurspegla eins og ævin-
týrin togstreitu góðs og iils, sem á
sér stað innra með manninum og í
umhverfi hans enda þótt í helgisög-
unum sé djöfullinn eini fulltrúi ails
hins illa meðan ævintýrin birta fjöl-
marga fulltrúa þess. Ævintýrin hafa
lifað í hugarheimi manna mun leng-
ur en kristin trú og að baki þeim
virðist búa rík mannleg þörf fyrir að
trúa því að hið góða muni ávallt
geta sigrað hið illa, enda þótt til þess
kunni að þurfa yfirnáttúrulegan
kraft. Kristin trú byggir á þessari
sömu þörf, og segja má að þar hafi
þörfin umbreyst í trúarvissu."
í lok greinar sinnar segir Halla:
„En þrátt fyrir það að þessar frá-
sagnir birti ótvíræðan sigur trúar-
innar er djöfullinn þar aldrei endan-
lega sigraður. Hann sprettur alltaf
upp að nýju, reynir nýja árás, tekur
á sig breytta mynd, ginnir menn og
ærir... Og miðaldakirkjan hlóð
undir þessar þversagnir með því að
boða öruggan sigur hins góða um
leið og hún ógnaði stöðugt með
veldi hins illa.“
DJÖFULLINN SNAR-
LIFANDI I'
PREDIKUNUM. . .
Kaþólsk trú er mjög mannúðleg
að þessu leyti: ef þú iðrast synda
þinna og trúir fyrir rest ertu hólp-
inn. En eftir siðaskiptin kom annað
hljóð í strokkinn.
Samkvæmt lúterskum rétttrún-
aði var óhlýðni við yfirboðara, ver-
aldlega jafnt sem andlega, einhver
versta synd sem þú gast drýgt. Og
þrátt fyrir dyggðugt líferni gastu
engan veginn verið viss um að öðl-
ast himnaríkisvist, svo var útvaln-
ingarkenningunni um að kenna. Það
var ekki fyrr en með hinu stranga
siðaboði rétttrúnaðarins að margir
fóru að sjá djöfulinn í hverju horni,
enda lögðu prestar á hann ríka
áherslu í predikunum sínum. Þetta
kemur t.d. vel í ljós í Djöflastefnu
séra Jóns Dadasonar frá 17. öld. Sú
hugmynd gengur út á að hægt sé að
stefna djöflinum fyrir dóm. Þarna
verður manni Ijósast hvað hann er
áþreifanlegur veruleiki, þetta er
snarlifandi maður sem hægt er að
tala við, en ekki persónugervingur
hins illa. í stefnu sinni segir séra Jón
meðal annars:
Því viltu, fjandinn, freista mín,
flárádur mjög med svikin þín,
eöa veistu ekki af þessu:
Kvinnunnar sœöi son guös er,
sundur skal mola haus í þér,
sittu á kvala sessu,
þar sért þú œ um aldurs tíö,
aldrei linni þin kvöl né hríö,
sóttir þú þennan sigur í stríö.
En þrátt fyrir þessa ströngu pre-
dikun er eins og íslendingar hafi
ekki verið eins ginnkeyptir fyrir hel-
vítisboðskapnum og flestar aðrar
Evrópuþjóðir. Langflestar þjóðsög-
urnar um kölska renna stoðum und- ’
ir þá kenningu, en þjóðsögur eru í
eðli sínu tilraun alþýðunnar til að
sætta sig við ýmislegt óþægilegt í til-
verunni. íslensku sögurnar af við-
skiptum manna, ekki síst Sæmund-
ar fróða, við kölska ganga fiestar út
á að gera hann óskaðlegan. Um
þetta fórust Árna Björnssyni þjóð-
háttafræðingi svo orð í samtali við
HP:
42 HELGARPÓSTURINN