Helgarpósturinn - 11.12.1986, Blaðsíða 44

ERLEND YFIRSÝN
Upphafið á endalokum þingmeirihluta og
ríkisstjórnar sósíalista í Frakklandi á síðasta
kjörtímabili, var að menntamálaráðherrann
varð að taka aftur frumvarp til laga um aukið
vald ríkisins yfir kennaraliði og námstilhög-
un einkaskóla fyrir börn. Stjórnarandstöðu
hægri manna tókst að virkja í sína þágu út-
breiddan ímugust á frumkvæði, sem túlkað
var sem atlaga gegn valfrelsi foreldra um
menntun barna sinna. Þar að auki blandað-
ist í deiluna keimur af fornum fjandskap milli
kirkju og leikmannaskóla ríkisins.
Úrslitum í þessari rimmu réð afar fjölmenn
mótmælaganga í París. Eftir hana skipaði
Mitterand forseti flokksbróður sínum í
embætti forsætisráðherra að iáta mennta-
málaráðherrann taka frumvarpið aftur, og í
endurskipulagningu stjórnarinnar skömmu
síðar létu báðir ráðherrar af starfi.
Þótt skipt hafi um ríkisstjórn í Frakklandi
við kosningasigur borgaralegrar flokkafylk-
ingar í síðustu þingkosningum, situr Franco-
is Mitterand, foringi sósíalista, enn á forseta-
stóli. Um síðustu helgi galt hann andstæðing-
um sínum rauðan belg fyrir gráan í skólamál-
um. Jacques Chirac forsætisráðherra sá sig
tilneyddan að taka aftur frumvarp um ný-
skipan háskólanáms, þegar árás lögreglu á
mótmælandi stúdenta hafði leitt til mann-
skaða og forsetinn gert lýðum ljóst að hann
teldi ríkisstjórnina bera höfuðábyrgð á að
allt skyldi komið í bál og brand á götum
Parísar.
Deilt var um það í hópi foringja borgara-
flokkanna fyrir síðustu þingkosningar,
hverja afstöðu skyldi taka til sósíalistans á
forsetastóli. Raymond Barre, lengi forsætis-
ráðherra á valdatíma Giscards d’Estaing for-
seta, vildi að reynt yrði að knýja Mitterand til
að segja af sér og efna til nýrra forsetakosn-
inga. Chirac, sem skírskotar einkum til
þeirra sem halda vilja áfram stefnu de
Gaulle, aftók að lýsa með slíkri árás á stöðu
forsetaembættisins vantrausti á það forseta-
veldi, sem er megineinkenni á stjórnar-
skránni sem Frakkar settu sér að vilja
hershöfðingjans.
í kosningunum var flokkur Chiracs helsti
Jacques Chirac forsætis-
ráðherra varð að láta í
minni pokann þegar á
reyndi.
Mitterand sýnir hvor hefur
húsbóndavaldið í sambúðinni
sigurvegari, en Barre og lið hans náði litlum
þingstyrk. Mitterand fól Chirac að mynda
stjórn, og hófst nú tímabil sem nýi forsætis-
ráðherrann skírði sambúð manna með ólíka
stjórnmálaafstöðu í tveim æðstu embættum
franska lýðveldisins.
Þrátt fyrir augljósan ríg undir niðri, hafa
báðir kostað kapps að láta sambúðina ganga
án stórra skrykkja á ytra borði. En nú hefur
komið rækilega á daginn, hver er húsbónd-
inn á sambúðarheimilinu. Jafnskjótt og ríkis-
stjórnin lendir í erfiðri stöðu gagnvart al-
menningsálitinu, verður forsætisráðherrann
að láta sér lynda að forsetinn taki af skarið
og nánast skipi honum fyrir verkum.
Frá því 23. nóvember hafa stúdentar við
franska háskóla haft í frammi skipulögð mót-
mæli gegn frumvarpi ríkisstjórnar Chiracs
um að umturna franskri háskólamenntun.
Látið var í veðri vaka af hálfu stjórnvalda, að
frumvarpið væri til þess sniðið að gera há-
skólanám markvissara og líklegra til að
tryggja uppvaxandi kynslóð framtíðarat-
vinnu. Bentu ráðherrar á, að sem stendur
lýkur ekki nema helmingur innritaðra stúd-
enta réttindaprófi í sinni grein.
I raun og veru fólst í frumvarpinu tilraun
valdagráðugra afla í borgaraflokkunum til
að brjóta niður eitt af vígjum vinstri viðhorfa
í þjóðlífinu. Bæði meðal háskólakennara og
nemenda hafa vinstri viðhorf lengi setið í
fyrirrúmi. Þessu hugðist meirihluti núver-
andi stjórnar breyta, með því að skerða sjálf-
stæði háskólanna og gera ríkisvaldinu fært
að deila meðal þeirra og drottna. Það skyldi
einkum gert með því að afnema jafngildi
prófskírteina, hér eftir skyldi á valdi ráð-
herra að ákveða, hvort próf frá tiltekinni há-
skóladeild veitti réttindi á landsmælikvarða
eða einungis staðbundið. í öðru lagi skyldu
tekin upp inntökupróf í háskóla að vild ráð-
herra, próf úr almenna framhaldsskólanum
tryggði ekki lengur rétt til háskólanáms. Með
þessu var opnað fyrir takmörkun aðgangs
að háskólanámi að vild stjórnvalda á hverj-
um tíma. Loks var ákvæði í frumvarpinu um
hækkun skólagjalda að þvi marki, að ekki
væri á færi efnalítilla nemenda að reyna há-
skólanám, en láta skeika að sköpuðu um
hvort því yrði lokið.
í síðustu viku var svo komið, að nemendur
í 72 háskólum Frakklands höfðu lagt niður
nám og flykktust til Parísar til að mótmæla
tilraun stjórnarinnar til að brjóta háskólana
undir vald sitt. René Monory menntamála-
ráðherra bauðst seint og um síðir til að láta
vísa frumvarpinu aftur til nefndar og taka
þar til endurskoðunar þau þrjú atriði sem
stúdentar töldu því mest til foráttu, ákvæðin
um skólagjöld, gildi prófskírteina og tak-
mörkun aðgangs að háskólanámi. En sam-
tök stúdenta vildu ekki á slík boð hlusta.
eftir Magnús Torfa Ólafsson
Hreyfingin var svo öflug, að forustumenn
töldu ekki ástæðu til að sætta sig við annað
en frumvarpið væri tekið aftur í heilu lagi og
lagt til hliðar.
Var nú einnig brestur kominn í stuðning
þingliðs ríkisstjórnarinnar. Helsti samstarfs-
flokkur Chiracs, Lýðræðisbandalagið, hafði
aldrei verið hrifið af atlögunni að háskólun-
um, og nú lögðu forustumenn þess að forsæt-
isráðherranum að leggja frumvarpið til hlið-
ar. Chirac tók í þess stað þann kost að láta
Charles Pasqua lögreglumálaráðherra leitast
við að bæla mótmælin niður með hörku.
Stúdentar höfðu farið með friði og spekt,
en á fimmtudag var lögreglusveitum att með
barsmíð á mótmælagöngu þeirra af litlu til-
efni. Á föstudag var ganga farin til að mót-
mæla hrottaskap lögreglunnar, og þá tóku
óeirðalögreglumenn úr sveitunum CRS sig
til og börðu til bana stúdent af alsírskum ætt-
um uppvið múr í Latínuhverfinu.
Á laugardagskvöld birtist svo i Latínu-
hverfinu grímubúið barsmíðalið, sem tók að
kveikja í bílum og ræna verslanir. Lögregla
lét ekki sjá sig meðan þessir hópar voru að
athafna sig, en kom á vettvang þegar þeir
voru farnir, og veittist að stúdentum sem
margir höfðu lagt sig í hættu að halda aftur
af spellvirkjunum.
Á sunnudag þótti ljóst, hvað gerst hafði.
Lögregluyfirvöld höfðu reynt að egna til al-
varlegra óspekta, með því að senda á vett-
vang glæpalýð, sem fær að athafna sig í
skjóli þeirra gegn upplýsingum og þjónustu
af þessu tagi. Mitterand forseti lýsti yfir, að
þeir sem egndu til ofbeldis yrðu dregnir til
ábyrgðar, og átti þar greinilega við lögreglu-
stjórnina. Auk þess heimsótti hann í samúð-
arskyni foreldra stúdentsins vegna, Maliks
Oussekine.
Forsetinn kallaði forsætisráðherrann á
sinn fund, og á mánudag tók Chirac frum-
varp sitt aftur. í yfirlýsingu í gær kvað Mitte-
rand það hafa verið rétta ákvörðun, en hún
hefði komið of seint. Jafnframt gaf hann til
kynna, að yfirlýsingar Chiracs, um að hann
hefði alls ekki látið undan þrýstingi forset-
ans, væru ekki sannleikanum samkvæmar.
MAL OG MENNING
Ar og dagur
Orðasambandið ár og dagur er
allalgengt í nútímamáli í merking-
unni „langur tírni". Þannig segja
menn: Þaö er ár og dagur, sídan
viö höfum hitzt og Þaö er ár og
dagur, síöan sumariö hefur veriö
jafngott. Einnig er títt, að sagt sé
eftir ár og dag. Samkvæmt orð-
anna hljóðan ætti ár og dagur að
merkja 365+1 dagur, þ.e. 366 dag-
ar. Þessi kann einhvern tíma að
hafa verið merking orðasam-
bandsins, en er það ekki lengur,
eins og áður er sagt.
Síðar verður rakið, að orðasam-
bandið á uppruna sinn í lagamáli,
en svo undarlega vill til, að inn í ís-
lenzku kom það ekki fyrst sem
lagamál, heldur í þeirri breyttu
merkingu, sem áður er rakin.
Elzta dæmi Orðabókar Háskólans
um það er úr Guöbrandsbiblíu
(1584) og hljóðar svo (starfsetning
er samræmd): „Davíð. . . hver að
nú hefur verið hjá mér ár og dag“.
1. Samúelsbók 29,3.
Á samsvarandi stað í Luthers-
biblíu stendur Jahr und Tag og i
latnesku biblíuþýðingunni Vul-
gata multis diebus vel annis, þ.e. „í
marga daga og ár“. Vitanlega er
ekki hægt að fullyrða, að Guð-
brandur biskup hafi lært orðasam-
bandið í Luthersbiblíu og þýtt það
á íslenzku, en engan veginn er
loku fyrir það skotið. Það kemur
einnig fyrir í Bréfabók hans, að því
er virðist í merkingunni „sífellt".
Dæmi OH er á þessa leið (stafsetn-
ing samræmd): „þá hef ég þó
neyðzt til að gjöra það vegna míns
skóla og annars fólks, sem eg ár og
dag þarf hér að haldá’ (BréfabGÞ
645 (1619).
í nútímaþýzku (háþýzku) er not-
að orðasambandið nach Jahr und
Tag í merkingunni „eftir langan
tímá’. í dönsku kemur fyrir ár og
dag „langur tími” (sbr. einnig
sænsku pá ár och dag „um langt
skeið“). Danska orðasambandið er
talið komið úr lágþýzku jar unde
dach. Engan veginn treystist ég til
að neita því, að orðasambandið
hafi komizt inn í íslenzku úr
dönsku, þó að þýzka komi einnig
til greina, eins og rakið var. Year
and day finn ég aðeins sem laga-
mál í enskum orðabókum.
En víkjum nú að orðasamband-
inu ár og dagur í lögfræðilegri
merkingu þess. Elzta dæmi Orða-
bókar Háskólans um hana er frá
árinu 1738 úr Alþingisbókum XII,
448: „býður... nefndur Jón téða
jörð með 3 kúgildum til kaups
nánustu óðalslausnarmönnum
fyrir fullt andvirði, og að þeir gefi
sér það til vitundar innan árs og
dags”. Helzti réttarsögufræðingur
okkar einhver, Ármann Snævarr
prófessor, hefir sagt mér, að ár og
dagur hafi fyrst komið inn í ís-
lenzkan rétt með Norsku lögum
Kristjáns V. Norsku lög gengu í
gildi árið 1687, en þó aðeins fyrir
Noreg, ekki ísland. Réttarfarslög
Norsku laga giltu hér frá 2. maí
1732, sbr. Ármann Snævarr, Þœtt-
ir úr réttarsögu (Rvk. 1966), bls.
12. En þótt aðeins þessi bálkur
Norsku laga hafi gilt frá þessum
tíma á íslandi, er greinilegt, að á
18. öld hefir verið höfð hliðsjón af
Norsku lögum eða beinlínis farið
eftir þeim, sbr. Páll Sigurðsson,
Brot úr réttarsögu (Rvk. 1971), bls.
189—193. Norsku lög voru svo
þýdd á íslenzku og komu út í
Hrappsey 1779 undir heitinu
Kongs Christians Þess Fimmta
Norsku Lag á Islendsku Utlogd.
Þar segir svo: „hafa þeir árs og
dags frest, sem er eitt ár og sex vik-
ur“ (NL 506 (OH). Stafsetning er
samræmd.
Mér er ókunnugt um orðasam-
bandið ár og dagur í rómverskum
rétti. Hins vegar er jar und tach
gamalt í þýzkum rétti. Þar táknaði
orðasambandið réttarreglu, sem
kvað á um frest í eitt ár, sex vikur
og þrjá daga, sem urðu að líða til
þess að fá óskoraðan eignarrétt yf-
ir einhverjum hlut, sem mönnum
hafði áskotnazt við erfðir eða
kaup. I mjög góðri þýzkri bók, sem
ég styðst við, er skýringin á þess-
ari viðbót við ársfrestinn, þ.e. sex
vikur og þrír dagar, sú, að regluleg
dómþing hafi verið haldin á sex
vikna fresti og að lögbundinn
þingtími hafi verið þrír dagar.
Ýmsar aðrar skýringar hefi ég séð,
en hér er ekki rúm til að rekja þær.
Sumir réttarsögufræðingar telja,
að engin viðunandi skýring hafi
komið fram á orðasambandinu.
í norrænum málum var notað
orðið jafnlengö um tíma, sem
svaraði til annars í næstu tímaein-
ingu á eftir t.d. til jafnlengöar
nœsta árs hefði merkt „á ná-
kvæmlega sama tíma næsta ár“.
En á 13. öld fer að ryðja sér til
rúms í józkum lögum aar oc dagh,
sbr. setninguna Aar oc dagh thœt
œr iamlirigœ oc scex vkœ þ.e. ár og
eftir Halldór Halldórsson
dagur er jafnlengd og sex vikur.
Þá kemur fyrir í fornsænskum lög-
um ar ok dagher (í Uppsalalög-
um). I Bjareyjarrétti segir, að ef erf-
ingi gefi sig ekki fram innan árs og
dags eftir andlát, erfi konungur, og
bætt er við oc dagher mirkis innán
sexwikum, þ.e. dagur merki innan
sex vikna.
í fornum vesturnorrænum
(norskum, íslenzkum) lögum hefi
ég ekki fundið, að tímaeiningin ár
og dagur komi fyrir. Hins vegar
segir í sumum norskum lögum
Magnúss lagabætis, að konungur
geti eignað sér arf eftir erlenda
menn eftir einn dag og XII mán-
aör. Vera má, að orðasambandið
hafi verið skilið bókstaflega í
fyrstu, en síðar tók það að tákna
„ár og sex vikur".
Eins og alkunna er, var Jónsbók
samin á dögum Magnúss lagabæt-
is og áreiðanlega undir hans eftir-
liti. Því er undarlegt, að ekkert
samsvarandi ár og dagur eða einn
dagur og tólf mánuöir er að finna
í henni. Ekki skal fullyrt, hvort hér
kunni að hafa verið einhver and-
spyrna af íslendinga hálfu, þ.e.
þeir hafi ekki viljað innleiða nýjar
tímaeiningar.
44 HELGARPÓSTURINN