Helgarpósturinn - 26.03.1987, Blaðsíða 39

INNLEND YFIRSÝN
I00.0o?^ _
Verkföll ríkisstarfsmanna
ná til tugþúsunda
manna. Fieiri félög á
Ieiðinni. Snýst kosninga-
baráttan um kjaramálin?
Kennarar segja ríkisvald-
ið óhagganlegt. Allt fast
í rammanum frá í haust.
Stefnir í óefni
eftir Óskar Guðmundsson
Kjaradeiia ríkisins við opinbera starfs-
menn hefur tekið á sig æ harkalegri myndir.
Harðvítugt verkfall kennara hefur hins veg-
ar ekki kallað á viðbrögð af ríkisins hálfu,
e.t.v. vegna þess að aðrir atburðir hafa tekið
tíma og athygli ráðamanna og fjölmiðla. Þau
félög sem nú standa í átökum við sama að-
ila, ríkisvaldið eru skipulögð annars vegar í
BHMr — bandalagi háskólamenntaðra ríkis-
starfsmanna og hins vegar í BSRB, bandalagi
starfsmanna ríkis og bæja.
LÖNGUM VAR ÉG
LÆKNIRMINN. . .
Nú eru fjögur félög innan BHM komin í
verkföll. Hins vegar hafa nokkur félög þegar
samið, lögfræðingar, prestar, hagfræðingar
og félag íslenskra fræða. Þetta eru ekki fjöl-
menn félög, en flest þeirra eru í þeirri að-
stöðu að geta annað hvort ekki farið í verk-
föll ellegar að félagar þeirra eru í aðstöðu til
að afla tekna framhjá töxtum, að sögn Júlíus-
ar Björnssonar formanns BHMr. Hann kveð-
ur samninga þeirra mjög lélega, kaupmátt-
urinn verði óverðtryggður á árinu 1988,
ófullnægjandi uppsagnarákvæði og geri ráð
fyrir of lágu kaupi, 15 til 20% kauphækkun-
um með áfangahækkunum á tímabilinu,
sem geri varla meira en halda í við kaup-
máttinn í dag, segir Júlíus. „Það er freistandi
að álykta sem svo að þeir sem eru yfirborg-
aðir geti gert slíkan samning, — aðrir ekki,“
segir Júlíus Björnsson.
( BÖNDUM FORTÍÐAR
Nú eru í verkfalli HÍK, félag háskólamennt-
aðra hjúkrunarfræðinga, sjúkraþjálfarar og
sálfræðingar. Kennararnir eru langfjölmenn-
astir þessara félaga með um 1100 félaga.
Ef ekki hefur verið samið hafa félagsráð-
gjafar boðað verkfall í dag, náttúrufræðingar
ieggja niður vinnu um mánaðarmótin, og
mun þá vinnustöðvun þeirra koma niður á
starfsemi stofnana eins og Blóðbankans, Haf-
rannsóknarstofnunar, Orkustofnunar, Veð-
urstofunnar og fleiri.
Hvað eftir annað hefur slitnað upp úr við-
ræðum kennara við ríkisvaldið. Ríkið hefur
ekkert hreyft sig, segir Júlíus Björnsson. Þeir
eru stöðugt að taka upp úr einni skúffunni og
setja í aðra og kalla slíkt breytt tilboð, sem
það auðvitað ekki er.
En hvers vegna er ekki samið? „Ríkið telur
sig vera bundið samningi ASÍ í desember um
lágmarkslaunin og neitar að hreyfa sig það-
an. Við vitum öll að lágmarkslaunin á al-
mennum vinnumarkaði eru taxtar sem nán-
ast enginn er á. Aftur á móti eru taxtar ríkis-
starfsmanna þannig, að fólk er raunverulega
á þeim launum, þetta neita þeir að horfast í
augu við,“ segir Júlíus Björnsson. Þess utan
fæ ég ekki séð að samningar séu frjálsir ef að
Ásmundur Stefánsson og Þorsteinn Pálsson
gera samninga í desembermánuði sem allir
eiga að vera bundnir af, segir Júlíus.
En hvað um samstöðu, solidaritet? — Við
höfum ekki leitað eftir stuðningi ASÍ einmitt
vegna þess að okkur virðist sem þeir hafi
reynt að semja fyrir okkur fyrirfram. Reynsl-
an er líka slík, að t.d. þegar við vorum með
okkar mál fyrir Kjaradómi, þá tóku þeir sér
það frumkvæði hjá ASÍ og VSÍ að senda álits-
gerðir um okkar kröfur, leiðinleg afskipta-
semi,“ segir formaður BHMr. „Við fóstrur
styðjum það fólk sem á í baráttu við ríkis-
valdið og vonumst eftir stuðningi frá hinum,
— við höfum auðvitað sérstaka samstöðu
með starfsmannafélaginu Sókn, en við ASÍ
sem teiknaði rammann í þjóðarsáttinni get-
um við auðvitað ekki átt neina samvinnu
eða samstöðu," segir Margrét Pála Ólafsdótt-
ir formaður kjaranefndar fóstra.
BORGIN ELTIR RÍKIÐ
Alveg eins og ríkið segist þurfa að passa
upp á rammann frá ASÍ/VSÍ á sl. ári, þá segist
borgin ætla að elta ríkið, „litla gula hænan
fann fræ“, segir í sögunni. Starfsmannafélag
Reykjavíkurborgar sem telur um 2600
manns felldi í allsherjaratkvæðagreiðslu
samkomulag sem forysta félagsins hafði gert
við Reykjavíkurborg á sömu nótum og áður
var nefnt, innan rammans. Bæði formaður
félagsins Haraldur Hannesson og formað-
ur sambandsins, BSRB, Kristján Thorlaci-
us lögðu þunga áherslu á að samningurinn
yrði samþykktur áður en gengið var til at-
kvæða. En hinn almenni félagi var á annarri
skoðun, og samningurinn var kolfelldur.
Þetta er í annað sinn að sú staða kemur upp
að Haraldur gerir samning við Davíð Odds-
son, sem síðan er hafnað af félögunum. Hið
fyrra sinni haustið 1984 í hinu fræga BSRB-
verkfalli. „Allir hinir ólíku hópar innan
Starfsmannafélagsins héldu að góðærið í
sjónvarpinu ætti að koma þeim einnig til
góða, en svo er reyndin sú, að búið var að
semja áður með „þjóðarsátt", ákveða í reynd
hver yrðu launin," segir Margrét Pála Ólafs-
dóttir fulltrúi í trúnaðarráði og formaður
kjaranefndar fóstra.
Við atkvæðagreiðsluna núna var engin
skipulögð andstaða, segja viðmælendur HP
innan starfsmannafélagsins. Samningnum
var einfaldlega hafnað. Nú verða trúnaðar-
mannaráð og stjórn félagsins að búa út nýja
kröfugerð og sú staða er þá komin upp, að
formaður félagsins berst fyrir kröfugerð sem
hann er á móti, segja heimildamenn.
Fóstrur munu hætta störfum 1. maí n.k. ef
samkomulag hefur ekki náðst áður, en þá
kemur uppsögn þeirra til framkvæmda. Hins
vegar er reiknað með að Starfsmannafélagið
sjálft muni boða verkfall til að knýja á um
nýja kröfugerð nú á næstunni. Borgarstjóri
hefur hins vegar lýst því yfir að frekari til-
slakanir komi ekki til greina af hálfu borgar-
innar nema eitthvað gerist annars staðar í
kjaramálunum, sem verði tilefni breyttra
viðhorfa. Það ríkir því óvissa um framvindu
þessarar kjaradeilu.
RÍKIÐ HREYFIR SIG EKKI
Samninganefndarmenn kennara og ríkis-
valdsins segja að hvorki gangi nú né reki í
viðræðunum. Til verði að koma pólitísk
ákvörðun um stefnubreytingu ef eitthvað
eigi að gerast. Verkfall kennaranna nær auð-
vitað til tugþúsunda nemenda og starfs-
manna skólanna, — og ástandið fer dag-
versnandi. Nemendur og samtök þeirra hafa
byrjað þrýstiaðgerðir til stuðnings kennur-
unum, en ekkert hefur heyrst frá ríkisstjórn
sem bendir til samningsáttar. Ef ekki kemur
til stefnubreyting, þá gæti ástandið jafnvel
enn versnað, því þeir hópar sem eru á leið-
inni í verkfall eru lykilhópar. Ætlar ríkis-
stjórnin að láta kosningabaráttuna snúast
um kjarabaráttuna? Hvernig eru stjórnar-
andstöðuflokkarnir búnir efnislega undir
slíka kosningabaráttu?
ERLEND YFIRSÝN
Aldrei í manna minnum hefur verið haldin
vísindaráðstefna í líkingu við þá sem saman
kom á hóteli í New York á miðvikudag í síð-
ustu viku og stóð sleitulaust fram á fimmtu-
dagsmorgun. Þrem mínútum eftir að dyr
fundarsalar opnuðust voru öll 1200 sætin þar
skipuð vísindamönnum úr þrem heimsálf-
um, og enn fleiri stóðu á gangvegum og í for-
sal. Þessi skari flykktist saman með skömm-
um fyrirvara í boði Eðlisfræðifélags Banda-
ríkjanna til að skiptast á skoðunum og
reynslu í skyndilegri þekkingarsprengingu á
ofurleiðni, sem átt hefur sér stað síðustu
misseri.
Ofurleiðni kallast það fyrirbæri, þegar efni
hleypir rafstraumi í gegnum sig mótstöðu-
laust, svo ekkert orkutap verður í leiðslunni.
Þessi eiginleiki sérstakra efna er þekktur frá
því 1911, en hefur aðeins komið í ljós við
fimbulkulda svo mjög nálgast alkul, eða
273.16 stiga frost á selsíus. Þetta kallast 0 stig
á kelvin, en þann kvarða í beinni töluröð
kjósa eðlisfræðingar helst að nota við mæl-
ingu á hita. Undanfarinn áratug hafði svo
virst, að mörkin fyrir ofurleiðni lægju við 23
stig á kelvin. Kostnaður er gífurlegur við
slíka kælingu, en samt hefur þótt borga sig
að nota ofurleiðara töluvert í hátækni.
Þessi mörk rofnuðu skyndilega 27. janúar
1986. Þann dag tókst rannsóknarhópi við
rannsóknarstofu IBM í Zúrich í Sviss að ná
ofurleiðni við nokkru hærri hita. Þar með
var fundinn nýr flokkur efna í ofurleiðara, og
það af ólíklegra tagi. Efnið sem vísinda-
mennirnir í Sviss notuðu til að kalla fram of-
urleiðni við mun hærri hita en áður hafði
reynst mögulegt, var ekki málmblanda held-
ur oxíð með postulínsbyggingu. Oxíð, og sér
í lagi postulín, hafa um langan aldur verið
notuð til einangrunar í raftækni, og var því
fram hjá þeim gengið við leit að ofurleiður-
um.
K. Alex Múller og J. Georg Bednorz hjá
IBM í Zúrich höfðu fengið hugboð um, að
oxíð mættu koma að gagni við ofurleiðni.
Eftir þriggja ára leit reyndu þeir oxíð, sem
franskir efnafræðingar höfðu myndað af
baríum, lanthanium, kopar og súrefni. Og
27. janúar komust þeir að raun um, að við 30
kelvin gráður hrapaði mótstaðan við raf-
straumi í þessu efni Frakkanna.
Niðurstöður vísindamannanna í Zúrich
birtust svo í september í fyrra. Þær ollu
uppnámi í rannsóknarstofum víða um
eftir Magnús Torfa Ólafsson
Alex Zettl frá
Kaliforníuháskóla í
Berkeley dýfir ofurleið-|
ara í fljótandi
köfnunarefni
Ofurleiðni við 90 stig á kelvin
veldur uppnámi í raftækniheimi
heim. Þarna var opnuð ný braut til leitar að
ofurleiðurum, sem gagn væri að við langtum
hærri hita en áður hafði þekkst. Síðan hefur
ekki linnt fregnum áf ofurleiðni nýrra og
nýrra efnasambanda við hærri og hærri hita.
Kapphlaup er hafið milli vísindamanna,
sem vita að notkun ofurleiðni, sem ekki er
háð því að ofsakulda sé beitt, opnar ógrynni.
möguleika til hagnýtingar í raftækni, segul-
tækni og rafeindatækni. Þátttakendur í
fremstu röð dreifast milli rannsóknarstofa í
Evrópulöndum, Bandaríkjunum, Kína og
Japan, bæði í háskólum og hjá fyrirtækjum.
Fræðirit hafa ekki við að birta skýrslur um
nýjar, árangursríkar tilraunir, og beiðnir um
einkaleyfi eru teknar að streyma til opin-
berra stofnana sem um þau fjalla.
Til þessa hefur árangurinn orðið einna
mestur hjá C.W. Chu við háskólann í Houston
í Texas. Þegar hann setti nýja ofurleiðarann
undir aukinn þrýsting svo þúsundum loft-
þyngda nam, náði hann fram ofurleiðni við
hærri og hærri hita, fyrst 40 gráður, síðan 50
og loks hátt í 60 kelvingráður. Með því að
skipta um efni í oxíðinu, setja fyrst í það
strontíum í stað baríum og síðan yttríum í
stað lanthanums, og gera oxíðið þannig
ójafnara í innri byggingu, náðist ofurleiðni
við 92 kelvingráður eða 181 stiga frost á sels-
Framfarirnar á rúmu misseri hafa því verið
ótrúlegar, en lengra er ekki síðan vísinda-
menn um allan heim hófust handa, við birt-
ingu skýrslunnar frá Zúrich. Af þessu stafar
aðsóknin að skyndiþinginu í New York í síð-
ustu viku. Þar fékk enginn lengri tíma en
fimm mínútur til að gefa skýrslu um árangur
sinn og samstarfsmanna, en þó lauk ráð-
stefunni ekki fyrr en á fjórða tíma að morgni
fimmtudags. Vísindamennirnir stóðu margir
hverji í stöðugu símasambandi við starfs-
bræður sína heima í rannsóknarstofunum, til
að geta tekið með í skýrslur sínar árangur
sem náðst hafði sólarhringana eða klukku-
tímana síðan þeir fóru heimanað. Þegar
Bertram Batlogg frá Bell tilraunastöðinni
bandarísku fékk ekki stillt sig, heldur skaut
fram í lok tækniútlistana: „Ég held að líf okkar
allra hafi breyst,“ voru undirtektir slíkar að
allt ætlaði um koll að keyra af lófataki og
hrópum.
Sannast sagna treystir enginn sér enn til að
segja fyrir með neinu sem nálgast vissu,
hversu gífurlegt hagræði verður að því að
menn eigi kost á að nota sér ofurleiðni án
þess að leggja um leið í stórfelldan kælingar-
kostnað. Svo ekki sé nú minnst á ef sá draum-
ur rætist, að efni verði búin til sem eru ofur-
leiðarar við stofuhita. En löngu áður en svo
langt er komið, blasir við margskonar nýting
ofurleiðni á þýðingarmiklum sviðum. Flutn-
ingur rafmagns án orkutaps gerbreytir öllum
skilyrðum til orkudreifingar. Risastór segul-
svið, sem mynduð væru með ofurleiðnispól-
um, gerðu unnt að geyma rafmagn í stórum
stíl. Við blasa rafleiðslukerfi sem flytja
straum langtum hraðar en áður hefur þekkst
og án þess að gefa frá sér hita. Ekki þarf að
lýsa hver áhrifin verða á tölvutækni og
reyndcir alla rafeindatækni. Menn eru farnir að
gera sér í hugarlund möguleika eins og hrað-
lestir sem seglar halda á lofti, svo þær svífa
á teinum sínum án núnings. Þá ætti að vera
unnt að minnka rafmótora að fyrirferð um
níu tíundu að jafnaði.
Fram kom á ráðstefnunni í New York, að
menn hafa nú í höndum að minnsta kosti
átta ný efni, sem öll gerast ofurleiðarar við
um það bil 90 stig á kelvin. Margfaldur mun-
ur er hve minni vandi og kostnaður er að ná
þeirri kælingu en 23 kelvin gráður eins og
þurfti til að hagnýta ofurleiðni.
Það kynlega við þessa byltingu í ofur-
leiðnitækni er að hún á sér stað án þess að
eðlisfræði lágs hita geti enn þann dag í dag
gefið fullnægjandi skýringu á því, hvernig á
því stendur að þessi nýju efni skuli henta svo
miklu betur til ofurleiðni en þau sem áður
voru þekkt.
Sá fyrsti sem reynir að gefa yfirgripsmikla
skýringu á fyrirbærinu er Philip W. Ander-
son frá Princeton háskóla í Bandaríkjunum.
Hann fæst við efnið í grein í Science. Leið-
sögutilgáta Andersons er, að lykillinn að ráð-
gátunni sé að þarna er um að ræða efni sem
eru á mörkum þess að gerast einangrarar,
við minnstu breytingu á efnasametningu
flytja þau alls engan rafstraum.
Því stingur Anderson upp á því, að í oxíð-
unum í nýja ofurleiðaraflokknum hrindi raf-
eindirnar hver annarri frá sér í stað þess að
dragast hver að annarri, eins og átti sér stað
í ofurleiðurum, sem áður voru kunnir. Höf-
undur gerir sér í hugarlund „ástand, þar sem
ekki ríkir nein varanleg niðurskipan, engin
reglubundin bygging efnisins, heldur eitt-
hvað sem líkist fljótandi ástandi í föstu efni.“
HELGARPÓSTURINN 39