Haukur - 01.01.1902, Page 9

MBGINAT RIÐI HEILSUPEÆBINN AB.
Meginatriði iieilsufræðiiinar.
Eftir A. Utne.
(Framh.)
Tennurnar eru úr afarhörðu beinefni, og |)ó er sá
hluti þeirra, sem stendur út úr tannholdinu, þá.kinn
eftn þá harðari skei, sem nefnd er tannylermigur. Sá
hluti tannarinnar er kallaður króna; sá
hlutinn, sem tnnnholdið lykur um, er
nefndur háls, og sá . hlutinn, sem nær
inn í skoltbeinin, er kalla.ður rót. Innan
í hverri. tönn er ofurlítið hol, og í því
er „tannkímið", sem er lint efni. Intí í
það liggja æðar og taugar geghum rót-
arendana.
Æðarnar flytja tönnunnm næringu, og
taugarnar vaida tilfinningu þeirra.
Krórtan er tilflniiingarlaus, meðan
tannglerungurinn er heill og óskemmd-
ur; en komi sprungur í hann, eða. aðr-
ar skemmdir, svo að loftið og munnvatnið ko.mist
að beinefninu, þá megum vjef eiga það víst, að vjer
fáum tannverk áður en lang't um líður. Beinefnið
eyðist þá sraám saman, og tönnin verður hol, svo að
loftið og fæðan kemst að tanntauginni og sýkir hana.
Af því kömur tannverkurinn.
Oi'Sökin til þess, að svo margir hafa ónýtai' og
holar tennur, og þjást af tannvork, < r vetijulega sú,
að þeir fiírða ekki um að halda tönnunum hreinum.
eftir hverja máltíð eru æfmlega einiiverjar leifar af
matnum eftir milli tannanna. Sje þeim ekki komið
burt, rotna þær og fúlna og valda þá andfýlu, og ör-
smáir gerðarsveppar taka að myndast á tönnunum.
Gerðarsvepparnir breiðast út urn tennurnar og sýkja
þær, óðara en einhver sináspruiuii kemur einhverstað-
ar í tannglerunginn.
Holu eða skemmdu tennurnar fgMa oft igerð í
tannholdinu, kjálkunum og kinnunum. Ménn hafa
meira að segja fundið tæringar-b isillur í holunum í
skemmdu tönnunum. (Sjá 33. gr.). I’ær gefa þá
auðveldlega borizt. með fæðunni ofan í magann, og þaðan
1 aðra parta líkamans.
9. mynd.
Tönn, söguð
í gundur að
eiiHflöngu.
a, tanuholið;
b. taunbein-
ið; c, tann-
glerungur-
inn.
Yarðvoizla tannaima. Um fi am alit ríður á þvi,
að tönnunum sje ávallt iialdið hreinum. Auðveldast
er að gera það með tannbursta og volgu vatni.
Nauðsyniegt er, að bursta þær einu sinni, á hverjum
sólarhring, og er bezt að gera það á kvöldin, áður
en háttað er.
Sje tannsteinn þegar kominn á tennurnar, verður
að láta tannlækni ná honum burt, og athugar hann
þá um leið, hvort terinnrhar éiu heilar. Sjeu holur
komnar í þær, verður að fylla holurnar með efni, sem
munnvatnið eða fæðan vinnur ekki á. Þettaer nefnt
tannfylling (á útlenðu máli „píombering").
Tenmirnar verða oft fyrir skenuudum af of heit-
um mat, súrum óþros'kuðum ávöxtum, ediki, siíru
pækilkryddi, og öðrum mjög súrum mat, einnig af
sætum kökum og öðrum slikum sætindum.
ísknlt vatn og aðrii mjög kaldir drykkir geta
auðveldlega sprengt tannglérunginn, og þegar sprung-
ur eru'komnar í hann, komast hin leysandi efni að
tannbeininu og eyða því, eins og áður er sagt.
Hæfilegastur hiti á öllu því, sem neyta á, er
líkamshitinn, 37— 38° C.
Tennurnar eru eins og vöðvarnir að þvi leyti, að
þær vevða styrkari og þjettari fyrir, ef iðulega er á
þær reynt, með því að tyggja sterklega allan seigan og
harðan mat, t; d. hangikjöt, brauðskorpur, harðbakað-
ar kökur, haiðfisk og fleira þess konar. Sje börnum
að staðaldri gefinn matur, sem ekki þarf að tyggja,
fá þau ónýtar tennur.
Með fátn órðum: venrtu þig þegar í, cesku á að nota
tenmirnar, og reyndu að „vinna á“ matnnm, þótt hann
sje liarður eða seigur; liirtu iennurnar vel, og sjáðu um,
að þcer sjeu cetíð hreinar, og neyttn svo lítils sem auðið
er af því, sem getur skemmt þœr.
Tungan í manninum heflr mörg ætlunarverk.
Hún starfar sem hragðfœri, málfœri og tyggifœri. Sem
tyggifæri hagræðir hún fæðunni inilli tannanna, með-
an á tuggningunni stendur, og blandar munnvatninu
saman við liatia.
Þegar fæðan er nægilega tuggin, færir tungan
hatía aftur í kokið, og þaðan fer fæðan svo yfir barka-
lokið og gegnum vœlindið niður í magann.
Úr munninum liggja
tvær pípur ofan um háls-
inn niður í holið. Um
aftari pípuna, vœlindið, fer
fæðan niður í niagann, en
um fremri pípuna, hark-
ann, streymir loftið niður
i ltingun og upp frá þeim
aftur.
Þegar vjer rennum ein
hverju niður, fellur dálítil
blaðka fyrir barkaopið, og
lokar barkanum, til þess
að fæðan skuli ekki geta
villzt ofan í hann. Blaðka
þessi er nefnd barkalok.
Vöðvarnir í kokinu þrýsta bitanum (tuggunni)
niður í vælindið, og vöðvar þeir í vælindinu, sem eru
fyrir ofan bitann, draga sig ávallt saman, og þoka
bitanum þannig lengra og lengra áleiðis. Loks fer
bitvinn niður nm magarnunnann, og er þá kominn nið-
ur i maqann.
Milli þess er vjer rennum niður eða kingjum ein-
hvíerju, er væiindið ætíð lokað.
Ef vjer hlaejum eða tölum um leið og vjer
rennum niður, getur það viljað til, að nokkuð af bit-
anum eða sopanum komizt ofan í barkann, og er þá
komizt svo að orði, að „hrokkið" hafi „ofan í oss“,
eða að oss hafl „svelgzt á“. Pað, sem hrokkið hefir
ofan í oss, ertir slimhímnuna i barkanum, og veldur
þess vegna aköfum hósta; tekst oss þá venjuiega að
„hósta upp“ þvi, sem kornizt heflr ofan í barkann.
Ef vjet' gleypiun stórann bita, sem ekki er nægi-
lega tugginn, getur það auðveidlega viijað til, að hann
standi fastur í vælindinu, eða „standi í oss“, eins og
komizt er að orði. Lánist ekki að ná honum upp
méð því að hósta, er bezt að reyna að „selja upp“,
með því að stitíga flngrinum, eða þó öllu heldur fjöð-
ur, ef húri er við hendina, ofan i kokið. i.osni bit-
inn ekki við það, og ef ekki er heldur hægt að ná i
10. mynd. Þverskurður af
nefi, munni og hálsi. a, nasa-
holið; bj gómurinn; c, tungan;
d, barkalokið; e, vælindið; f,
barkinn.
— 137
138 —