Tíminn - 28.01.1922, Síða 1

©jQÍbfeti
Cimans er Sigurgeir ^ r i Ö =
r i f s f o n, Sambanösfyúsinu,
HeyfjaDÍf.
^fcjreifcsía
Címans er þjd © u ö g e i r i
3 ó n s f y n i, bjuerfisgötu 34.
Sími 286.
VI. ár.
r
Islandsbanka-
fundurinn
10. desember 1921.
Eftir Láius H. Bjainason
hæstaréttardómara.
Eg vík í'yrst að smærri tillög-
um mínum, tillögum, sem jafnvel
sterkustu eiginhagsmunahvatir
hefðu átt að geta samlagast.
Geymi tillögurnar um breytingu á
kjörum fulltrúaráðs og banka-
stjórnar þangað til síðast.
Annars eru allar svokallaðar sér-
tillögur mínar þann veg til orðn-
ar, að þær af undir 40 tillögum alls
fengu eigi nægilegt fylgi með-
nefndai’manna minna til þess að
komast í hóp sameiginlegi’a til-
lagna voiTa. Engin þeirra er eft-
irfarandi „útbrot“.
Aftur á móti studdi fjármála-
ráðherrann þær allar á des-fund-
inum. Og má ætla, að það hafi
mátt sín nokkuð á fundinum, þótt
ekki hrykki það til, svo sem það
hefði átt að gera. því að óhætt
mun — þótt ekki sé farið lengra
en í síðast bii-tan reikningsút-
drátt bankans — að kveða svo
ríkt að, að — þágan sé ekki öll
ríkissjóðs meginn um það, hvoi’t
bankalögin frá 1921 skuli koma
til framkvæmda eða ekki. En sú
skoðun hefir sennilega ekki fest
nægilega sterkar rætur í huga
allra nánustu aðstandenda bank-
það hefir hingað til verið talið
aðalefni allra reglugei’ða, að
herma efni þeirra laga, sem þeim
er ætlað að útfylla og skýra.
þessa hefir stundum gætt svo
mjög, að sumar reglugerðir hafa
fremur líkst uppprentun hlutað-
eigandi laga heldur en sjálfstæð-
um ritsmíðum.
Reglugerðir Islandsbanka hafa
og fylgt þessari venju, þangað til
í þetta skifti. þar hefir ávalt
komið út reglugerðarviðauki eða
breyting, þegar lög hafa gefið til-
efni til.
þannig fór upphaf 10. gr. upp-
haflegu reglugerðarinnar með á-
kvæði 6. gr. bankastofnunarlag-
anna nr. 11, 1902 um hlutfall
seðlaveltu og gjaldgengrar mynt-
ar o. fl. Samkv. 6. gx’. laganna
átti þ4 seðlaveltu að vera trygð-
ur með gjaldgengri mynt, er væri
ávalt fyrir hendi í bankanum og
útbúum hans, og af þessari mynt
átti helmingurinn að vera gull-
mynt Norðurlanda.
þessu ákvæði stofnlaganna var
breytt með 3. gr. laga 10. nóv.,
nr. 65, 1905 á þá leið, að gjald-
genga- myntin í bankanum og út-
búum hans átti að vera 3/io hl.
seðlaveltu og 5/6 hl. gjaldgengu
mýntarinnar átti að vera gull-
mynt Norðui’landa. Hér var þann-
ig hert á bankanum um seðla-
trygginguna, sénnilega til jafn-
vægis því, að bankinn hafði með
1. gr. laganna fengið þá ívilnun,
að „málmforðinn“ þyrfti eigi að
vera framvegis meiri en 3/8 seðla-
veltu í stað 4/8 upphaflega.
Hér að lútandi ákvæði 3. gr.
laganna frá 1905 stendur enn í
fullu gildi. því átti það þegar af
þeirri ástæðu að takast upp í
reglugerðina, sem var á prjónun-
um í sumar og vetur.
því varð viðaukatillaga mín við
10. gr. upphaflegu reglugerðai’-
innar á þessa leið:
„Af málmforða bankans skal ávalt
vera fyrir hendi i bankanum svo
mikið, að það svari a. m. k. til 3/io
hluta seðlafúlgu þeirrar, sem úti er í
hvert skiíti, enda sé það gjaldgeng
mynt og 5/« hlutar þess gullmynt."
Hei’ra Jón Magnússon var mér
sammála um þetta, enda gerði
hann fyrirvara um hlutaðeigandi
saméiginlega breytingartillögu,
sem hafði ekki tekið upp hér-
prentaðan viðauka minn. Eg þori
ekki að fullyrða, að samblöndun
á „málmforða“ og „gullfoi’ða“
hafi valdið því að þessi viðauki
minn komst eigi inn í sameigin-
legu tillöguna. En tímalitlum
blaðlesendum vil eg benda á, að
„málmforði“ í merkingu banka-
laganna er ekki aðeins ómyntað
gull og myntaður málmur (gull,
silfur og kopar), heldur ýmsir út-
lendir peningaseðlar og loks kröf-
ur á nokkra útlénda banka.
þessi sjálfsagða tillaga féll á
fundinum. En væntanlega verður
3. gr. bankalaganna frá 1905 þó
ekki talin út gildi gengin. Og ann-
ar málmforði en gullið, sem alt
á að geymast í Rvík eftir 2. mgr.
3. gr. bankalaganna frá 1921, þá
ekki heldur talinn mega vera ein-
hversstaðar út í bæ, utanbæjar
eða jafnvel utanlands.
20. gr. upphaflegu reglugerðar-
innar hljóðaði á þessa leið:
„Fulltrúaráðið ge.tur ályktað, að
fela einstökum fulltrúum sérstakar
tegundir af störfum sínum til fram-
kvæmda og að annast endurskoðan-
ir í skrifstofum bankans, sumpart
liinar reglulegu endurskoðanir, sum-
part endurskoðanir á óákveðnum
timum, enda sé ályktunin um það
samþykt með eigi færri en 5 atkv.“
Hér er aðeins um heimild að
ræða, sbr. orðið „getui'“, sem víst
aldrei hefir verið notuð, enda á
valdi minni hluta fulltrúaráðs, t.
d. útlendu fulltrúanna, að koma
notkun heimildarinnar fyrir katt-
arnef. í öðru lagi er heimildin of
þröng, tekur benim orðum að eins
til endurskoðunar. • Og það sem
verst er. Fulltrúaráðinu er hér
opnuð leið til að velta starfi og
ábyrgð af sér yfir á þann eða þá,
sem það kynni að vilja nota.
Af þessum ástæðum var grein-
in ósamræmileg því endurreisnar-
starfi, sem fullti'úaráðinu nú var
ætlað. því hljóðaði ein af sértil-
lögum mínum á þessa leið:
„Fulltrúarnir skulu, eftir samráði
við forsætisráðherra, athuga alt á-
stand bankans sumpart á tilteknum
og sumpart á ótilteknum tímum."
Herra Jón Magnússon tók þátt
í orðun tillögunnai’, sem uppruna-
lega var lengi'i, og var henni
þannig samþykkur. Á saman-
burði hennar við gamla ákvæðið
sést, að hér átti að stofna til
gagngjörðrar breytingar. Full-
trúaráðið alt var skyldað til eftir-
lits, sbr. orðið „skal“, og eftirlit
þess skyldi ná til alls ástands
bankans. Enda varð svo að vera,
því að fulltrúaráðið átti framveg-
is að vera: „Ej blot til Lyst“. En
tillagan féll nú samt.
I 43. og 44. gr. upphaflegu
reglugerðai’innar er talað um
,,einkarétt“ bankans til seðlaút-
gáfu.
þetta hefir aldrei verið rétt-
mæli, því, eins og kunnugt er, hef-
ir landsstjórnin frá upphafi bank-
Reykjavík, 28. janúar 1922
ans gefið út 3/4 miljón króna í
seðlum (Landsbankaseðlana).
En allra síst verður þetta rétt-
mæli, komist bankalögin frá 1921
í framkvæmd. Samkv. þeim geng-
ui' seðlaútgáfuréttur bankans ár-
lega stórum til þurðar, og hverf-
ur að sama skapi undir lands-
stjórnina. Enda hvergi minst á
„einkarétt“ í lögunum frá 1921,
heldur að eins nefnd „seðlaútgáfu“
bankans, sbr. 1. og 6. gr. laganna.
Eg bar því fram breytingartil-
lögu í þá átt, að í stað „einka-
réttur til seðlaútgáfu“ kæmi:
réttur bankans til seðlaútgáfu.
En — hún féll!
Viðaukagrein c, sem talin var
„endanlega samþykt“ á sept.-
fundinum, telur upp þau gjöld,
sem bankinn á að greiða í ríkis-
sjóð, og lýkur á þessa leið:
„Að öðru leyti má aldrei íþyngja
Islandsbanka með nokkru gjaldi eða
skatti, öðrum en þeim, sem framan
er getið, ineðan hann hefir seðlaút-
gáfurétt samkv. gildandi lögum."
Líkt ákvæði var í viðaukagrein
c í upphaflegu reglugerðinni, en
auk þess er þar önnur viðauka-
grein, d, svohljóðandi:
„Jafnvel þótt stimpilgjald verði
lögleitt á íslandi, má ekkert slíkt
gjald leggja á seðla bankans, bækur
hans, ávísanir, né skuldbindingar,
sem útgefast af honum og í nafni
hans, heldur ekki á skuldbindingar,
sem veita bankanum handveðsrétt,
hlutabréf bankans eða yfirfærslur á
þau, né á yfirfærslur á bankaskulda-
bréf þau, sem nefnd eru í 3. gr. lag-
anna (nr. 11, 1902) 4. gr. reglúgerð-
ar þessarar.“
Eg lagði það til, að þessi grein
félli niður, þar sem það stæði í
eldri og yngri viðaukagrein c, að
bankinn greiddi eigi önnur gjöld
en þar talin, enda líklega ekki til
þess ætlast, að bankinn slyppi við
lögmælt gjöld, yrði hann fyr eða
síðar hreinn einkabanki, sbr. nið-
urlag yngri c viðaukagreinar. En
sú tillaga féll sem hinar.
Áður en eg vík að „sértillög-
um“ mínum um breytingar á
launakj örum fulltrúanna og
bankastjóranna, ætla eg að greina
árstekjur þeirra af bankanum,
eins og þær hafa verið hæstar og
lægstar og síðan meðaltal þeirra.
Læt þess þó getið, að mér er ekki
kunnugt um launakjör eins
bankastjórans, hygg laun hans
þó ekki alllítið lægri en hinna,
enda sagt, að hann hafi engan
ábatahluta fengið. Ekki veit eg
heldurmeð vissu, hvort föstlaun
hinna bankastjóranna eru nú söm
og áður.
Ábatahluti fulltrúa og banka-
stjóra til samans hefir árin 1904
—20 verið lægstur: 4285 kr.
(1913) en hæstur: 163,830 kr.
(1919). Ábatahlutanum er fyrst
skift í tvent. Rennur annar helm-
ingurinn til fulltrúanna og skift-
ist þar í 7 staði, en hinn helming-
urinn rennur til bankastjóranna,
og mun þar stundum hafa verið
skift milli tveggja en stundum
milli þriggja, og ekki altaf í
jafna hluti.
Samkv. þessu hefir ábatahluti
hvers fulltrúa verið lægstur 306
kr. (1913) og hæstur 11.702 kr.
(1919). En árlegur ábatahluti
hvors bankastjóra, hafi arðinum
verið tvískift, lægstur 1071 kr.
(1913) en hæstur 40,957 kr.
(1919).
Auk ábatahlutans, hefir hver
fulltrúi 1000 kr. fasta ársþókn-
un. Hafa árstekjur hvers fulltrúa
alls þannig verið lægstar 1306 kr.
(1913) en hæstar 12.702 kr.
(1919).
Föst árslaun bankastjóranna
tveggja munu vera: annars
20,000 kr. en hins 15,000 kr. þeg-
ar á ófriðinn leið, var bætt við
þá 100% dýrtíðaruppbót. 1919
hefir eftir því annar bankastjór-
inn haft 80.957 kr. tekjur af bank-
anum, en hinn 70.957 kr., hafi
ábatahluta þeirra verið tvískift.
Taki maðui’ meðaltal árstekna
fulltrúa ogbankastjórannatveggja
öll árin 1904—20, bankastjóranna
þó án dýrtíðaruppbótar, sem eg
man ekki hvenær byrjaði, þá
verður útkoman þessi: Hver
fulltrúi hefir þá að meðaltali haft
3234 kr. árstekjur af bankanum,
en hvor bankastjóranna, með tví-
skiftum ábatahluta, annar 27.819
kr. (þrísk. áb.hl. 25,213 kr.) og
hinn: 22.819 kr. (þrísk. áb.hl.
20.213 kr.).
En sé ábataveltiárunum 1918—
19 slept, sem hækka meðaltalið
ákaflega, þá verður meðaltal árs-
tekna hvers fulltrúa: 2146 kr., og
hvors bankastjóra, dýrtíðarupp-
bótarlaust (með tvískiftum arði),
annars: 24.012 kr. (þrísk. áb.hl.
22.675 kr.) og hins: 19.012 kr.
(þrísk. áb.hl. 17.675 kr.).
Eins og sést af því, sem áður
segir um fulltrúaráðið, er sá
mikli munur á kjörum fulltrúa
og bankastjóra, að fulltrúarnir
hafa dregið hlut sinn á þurru
landi, en bankastjórarnir haft
mikið og ábyrgðarríkt starf á
hendi, ekki síst á ófriðarárunum
og síðan.
Hins vegar leiðir það af full-
komnu áhrifaleysi fulltrúaráðsins
á' allan rekstur bankans hingað
til, að ábatavon þess getur eigi
hafa skaðað bankann beinlínis.
En nú, er fulltrúaráðið’ átti að
taka við yfirstjórn bankans,
horfði málið alt öði-uvísi við.
Fanst mér því eigi mega fresta
lengur, að tilganginum til, ekki
ólíkum umbótatilraunum, sem við
Tr.Gunnarsson, j eg,þáverandi full-
trúi í bankaráðinu, bárum fram
,á alþingi 1907 og prentaðar eru
í A-deild þingtíðindanna það ár,
á þingskjali nr. 480 og hljóða svo:
„Fulltfúar alþingis í bankaráði ís-
landsbanka skulu njóta 600 kr. árs-
þóknunar úr landssjóði hver, enda
taki þeir hvorki laun né ábatahluta
af hendi bankans.“
Var þessi tillaga rökstudd
þannig, að þingkjörnu fulltrúarn-
ir ættu
„að gæta hagsmuna lands og lýðs
og sýnist þvi réttara, að ómakslaun
þeirra greiðist úr landssjóði, en frá
þeirri stofnun, sem þeir eiga að líta
eftir.“
En tillagan féll við nafnakall
með miklum atkvæðamun.
Nú bar eg fram 2 tillögur til
breytinga á launakjörum fulltrúa-
ráðs og bankastjórnar, fyrst þá
aðaltillögu,
að ábatahluti fulltrúa og banka-
stjóra skyldi með öllu falla niður,
og hvorirtveggja aðeins hafa föst
laun með dýrtíðaruppbót.
Skyldi hver fullti-úanna hafa
2400 kr. föst árslaun og sömu
dýrtíðaruppbót og embættis-
menn, en á launakjörum banka-
stjóranna var engin breyting ráð-
gerð, að sleptu brottfalli ábata-
hluta.
Ábatahluti sá, er fulltrúaráð
og bankastjórn hafa hingað til
4. blað
notið, skyldi renna til hluthafa
og varasjóðs, til jafnra skifta.
En v a r a tillagan var á þá leið:
að launakjörum fulltrúa og
bankastjóra skyldi óraskað að
öðru leyti en því, að ekki skyldi
mega reikna ábatahluta þeirra af
hærri ársarði heldur en af 300,-
000 kr.
Eftir því hefði óskiftur ábata-
hluti hvora um sig, fulltrúaráðs
og bankastjórnar, aldrei getað
orðið hærri en 15.000 kr. á ári.
Hefði ársábatahluti hvers full-
trúa þá eigi getað orðið hærri en
2142 kr., og tvískiftur ábatahluti
bankastjóranna ekki hærri en
7500 kr., eða þrískiftur ekki
hærri en 5000 kr.
Ein af aðalástæðum mínum fyr-
ir báðum till. var og er ótti fyrir
því, að ábatahlutalaunamátinn
geti, ekki síst alveg ótakmarkað-
ur, haft, jafnvel heiðarlegustu og
bestu bankastjórum að ósjálfráðu,
miður holl áhrif á hag bankans
og þar af leiðandi á hag almenn-
ings. Sannur hagur aðalbanka og
almennings er, að mínu viti, alveg
óaðskiljanlegur, ekki síst seðla-
banka 'og almennings. Að vísu
bætir eitt af nýmælum sameigin-
legu tillagnanna, sem þó gekk
fram á fundinum, þ. e. skylda
stjórnar og hluthafafunda til að
„afskrifa“ orðið eða líklegt tap,
nokkuð úr, en hvergi nærri til
fulls.
því launamáti, sem heimilar
bankastjórunum tvöfaldan auka-
ábata við aðallaunin og fulltrúun-
um um tólffaldan aukaábata og
jafnvel miklu meira — hann er
áreiðanlega alveg óhæfur.
Sérstaklega er slíkur launamáti
alveg afleitur í seðlabanka, sem
telur sig hafa rétt til að gefa út
seðla „eftir því sem viðskiftaþörf-
in krefur“, ekki síst meðan seðl-
ar hans eru óinnleysanlegir.
Banka, sem hefir ofmikið af
slíkum seðlum, hlýtur að vera
líkt farið og stórum, vígbúnum
her. það hlýtur fyr eða síðar að
koma ofmikill skriður á báða. það
er eðlislögmál, sem leitar útrásar.
Og afleiðingarnar geta þá orðið
ægilegar.
Eg segi ekki, að óhollra áhrifa
af þessum ástæðum hafi gætt í
rekstri bankans. Eg segi ekki, að
seðlavelta bankans eða trygging
lána hafi af þessum sökum orðið
önnur en ella mundi. það efast
'enginn um ráðvendni bankastjór-
anna. En slíkra áhrifa getur gætt
fyr eða síðar, jafnvel að ósjálf-
ráðu, ekki síst með auknu valdi
fulltrúaráðs. Og slíkur möguleg-
leiki nægir varkái-um mönnum.
Undir slíka lekahættu er á-
byggilegast sett með afnámi allr-
ar aukaborgunar eftir arði. En
það má setja viðunanlega undir
hættuna með hæfilegri takmörk-
un ábatahlutans.
En að slíkri hættu sleptri, þá
renna fleiri stoðir undir þessar
tillögur mínar. Fyrst og fremst
hagsmunir hluthafanna. Hluthaf-
ana hefði þannig stundum dregið
það eigi alllítið, ef ábatahlutan-
um hefði verið skift jafnt milli
þeirra og varasjóðs. 1919 hefðu
þeir t. d. fengið um 2 kr. hærri
ársvexti af hverju 10.0 kr. hluta-
bréfi, auk þess sem varasjóður
hefði hækkað. Hlutabréfin, sem
mig minnir að hafi einhverntíma
komist jafnvel 40% upp úr nafn-
verði, en nú standa í 55—65,