Tíminn - 28.01.1922, Blaðsíða 2

14
T I M I N N
hvert hundrað, í kauphöllinni í
Kphöfn, hefðu þá og ef til vill
staðið í eitthvað hærra verði. Og
varasjóður mundi þá og sennilega
hafa veitt áföllunum öruggara
viðnám en nú mun reynast.
Og hvorug tillagnanna mundi
hafa orðið of nærgöngul fulltrú-
unum og bankastjórunum. Fyrst
og fremst hefðu þær líklega ekki
bitnað á þeim, sem nú sitja í
þeim sætum, samkv. umgarð-
gengnu kjöri og gjörðum samn-
ingum, síst beinlínis.
Og að því sleptu, hefðu fulltrú-
arnir, samkv. aðaltillögunni, jafn-
vel dýrtíðfiruppbótarlaust, haft
hærri árstekjur, heldur en meðal-
tal áranna 1904—17, og með dýr-
tíðaruppbót hærri tekjur, heldur
en meðaltal áranna 1904—20.
Og bankastjórarnir (tveir)
hefðu samkv. aðaltillögunni, jafn-
vel dýrtíðaruppbótarlaust, haft,
annar, um tvöfalt hærri laun held-
ur en hæstlaunuðu embættismenn
hafa með dýrtíðaruppbót og
miklu hærri laun en bankastjórar
Landsbankans hafa með dýrtíðar-
uppbót og ábatahluta, og hinn
um þriðjungi hænú laun heldur
en nýnefndir embættismenn hafa
með dýrtíðaruppbót. Enda innan-
handar og ólíkt hollara, að hækka
laun bankastjói’anna, þyki þau
of lág.
Meðaltal óskifts árlegs ábata-
hluta fulltrúaráðs og bankastjórn-
ar árin 1904—20 eru rúmar
31000 kr. En að sleptum árunum
1916—19 hefir ábatahluti beggja
oftast verið fyrir neðan 10.000
kr. og aðeins einu sinni losað
13.000 kr.
Samkv. varatillögu minni mátti
óskiftur ábatahluti fulltrúaráðs
og bankastjórnar ekki fara fram
úr 30.000 kr. Með því hámarki
hefði hver fulltrúi fengið 2143
kr. árlegan ábatahluta, og hvor
bankastjóranna (beggja) 7500 kr.,
eða 5000 kr. hver, væri ábata-
hluta bankastjórnar þrískift, eða
sama ábatahluta og Landabanka-
stjórarnir, sem eru miklu lægra
launaðir, geta fengið hæstan. Sýn-
ist svo, sem þetta hefði vel mátt
duga bæði fulltrúum og banka-
stjórum, ekki stærri en bankinn
er. Enda man eg ekki betur en
að eg hafi séð það svart á hvítu,
að annað eins félag og „Stóra
Norræna“ hafi látið sér sæma að’
greiða stjói’nendum sínum 5000
kr. ábatahluta á ári. Herra Jón
Magnússon var sammála varatil-
lögu minni, enda gat fjármálaráð-
herra þess á fundinum.
,Ferðamenska‘
O0
samvínnulögín.
I.
Nýlegá heíir birst í aðalblaði kaup-
iríanna hér i bænum grein, sem fljótt
á að líta er eingöngu persónuleg árás
á mig, en ef betur er að gáð, er í
raun og veru almenns eðlis. Höf.
nefndrar greinar er Lárus sonur Jó-
liannesar dómara í Rvik. Er þetta sá
hinn sami piltur, sem J. M. reiddi
mjúka sæng í „utanríkismálunum",
og sem hefir játað að iiafa frá iand*
inu um 2000 kr. meiri árslaun held-
ur en þingið ætlaði embættismönnum
mest að hafa. þar að auki hefir Lár-
us þessi nýverið gengið í þjónustu
kaúpmannasamkundunnar, sem ráðu-
nautur þeirrar stéttar.
Grein þessa hefir Lárus fyrst og
fremst skrifað sem sjálfsvörn fyrir
sig og bitlingalið stjórnarflokksins,
og í öðru lagi fyrir kaupmenn, hina
nýju húsbændur sina, svo sem í
hefndarskyni við fylgismenn sam-
vinnulaganna. þetta er hin almenna
hiið málsins, og hún mun verða tek-
in allnákvæmlega til meðferðar hér.
Ennfremur mun reynt að gera
þann kaflann, þar sem hrakin eru
ósannindi og blekkingar Lárusar um
einstaka menn, að almennu máli
Bæði sameiginlegu tillögui’nar,
að einni undantekinni og að
sleptri athugasemd frá öðrum
endurskoðandanum, og svo allar
tillögur mínar fengu meðmæli
manna, sem töluðu á fundinum,
þar á meðal fjármálaráðherra,
svo sem áður getur. Og — ekki
opnaði einn einasti maður á
fundinum munn sinn á móti nokk-
urri af tillögum mínum, hvort
sem það nú hefir verið af því,
að þær hafi ekki þótt árennileg-
ar til andróðurs, eða þá af því, —
að atkvæðin hafi verið „á vísum
stað“.
En hvað um það! þær féllu
báðar, aðaltillagan með 3321 atkv.
gegn 1092 og varatillagan með
2805 atkv. gegn 1643.
Lýkur svo hér sögu af des.-
fundinum, sem byrjaði — að eg
ekki kveði fastar að — með mis-
skilningi fundarstjóra og endaði
með misskilningi — fundar-
manna. En það skiftir eftir at-
vikum ekki miklu máli, eins og
getið er í niðurlagi 1. kafla grein-
ar þessarar.
Komist bankalögin í fram-
kvæmd, verða sumar föllnu til-
lögurnar sennilega endurteknar
fyr eða síðar, og þá samþyktar
endanlega, gæsalappalaust. Og
ekki ólíklegt, að fleiri bætist þá í
hópinn, svo sem tillögur um, að
bankastjórarnir megi ekki fara
með atkvæði annara hluthafa á
fundum, og að öll afskifti af
bankanum sé hjá sama ráð-
herra og helst, svo sem hvert
annað embættisverk, borgunar-
laust af bankans hendi.
Hitt er aftur á móti mergur-
inn málsins: Hvort lögin eigi að
koma í framkvæmd. Og þótt úr-
lausn þeirrar spurningar sé hvort-
tveggja í senn: erfið viðfangs og
heyri ekki undir fyrirsögn grein-
ar þessarar, þá get eg ekki stilt
mig um að geta þess, að kaupin
eru naumast nauðsynleg til að
tryggja það, að aðrir hlutaðeig-
endur, en hluthafar, fái hver sitt,
enda önnur, áhættuminni og ör-
uggari, leið til þess.
Islandsbanki hefir búið og býr
enn við svo góð kjör, þar sem
hann hefir fullmikla og ekki
dýra seðlaútgáfu, þar t sem svo
mikill munur er útláns- og inn-
lánsvaxta, þar sem útlendur gjald-
eyrir er alldýru verði seldur, og
þar sem' aukaborgun (provision)
er tekin fyrir hvert vik, að hann
— og Landsbankinn raunar að
nokkru leyti líka — ætti ekki að
geta komist hjá að græða — mik-
líka, eftir því sem föng leyfa. Og ef
svo skyldi fara, að vandamenn Lár-
usar yrðu nefndir að einhverju leyti,
yrði stranglega gætt að fylgja aðejns
fordæmi því, er hann hefir gefið. Má
þá vera, ef honum líkaði miður, að
hann gætti sín betur síðar.
II.
Hér yerðui’ táknuð með orðinu
„ferðamenska” viss tegund af eigin-
girni, sem rekur einstaka menn til
að dýfa fingrunum dýpra niður í op-
inbert fé, heldur en alment velsæmi
leyfir, án þess þó að brjóta formlega
hin svo nefndu hegningarlög. þessi
sýki hefir ágerst stórum í seinni tið.
Ilafa verið nefnd alhnörg dæmi hér
í blaðinu, þar sem einstakir starfs-
menn landsins margselja landinu
sama vinnuaflið. Fer þeim mönnum
eiginlega nokkuð líkt og hinum skag-
firska, nafnkenda hestaþjóf, sem stal
hvað eftir annað sama tryppinu og
seldi það mörgum sinnum.
Er það þá upphaf þessa máls, að
hins leiðinlega kvilla, „ferðamensk-
unnar", varð fyrst vart hér á landi,
svo að sögur fari af, sumarið 1912.
Jóhannes, faðir litla „utanríkisráð-
herrans”, vár þá þingmaður Norð-
mýlinga. þá var sumarþing. Jóliann-
esi leiddist að bæla sig niður í skipi,
eins og t. d. Björn á Dvergasteini. I
stað þess fór Jóhannes landveg með
fjölda hesta og fríðu föruneyti norð-
ið, undir góðu stjórnskipulagi og
— ríku eftirliti.
En á hinn bóginn vanséð, að
oss henti áð eiga 2 banka og báða
undir — pólitiskum áhrifum. þess
eru dæmi, að ríki eiga engan
banka, en trauðla hins, að nokk-
urt eigi fleiri, og síst fleiri seðla-
banka.
En ætti ríkissjóður að eignast
helming hluta í íslandsbanka,
mundi eg leggja meira upp úr
því, ekki aðeins ríkissjóðs vegna,
að hann eignaðist forgangsliluti,
heldur en hinu, að hann keypti
Pétur Jónsson var fæddur á
Gautlöndum við Mývatn 28. ág.
1858. Höfðu búið þar langfeðgar
hans. Faðir hans, Jón Sigurðsson,
var hinn alkunni leiðtogi þingey-
inga, og einn af traustustu fylg-
ismönnum alnafna síns, forseta.
Lést hann, eins og alkunnugt er,
á ferð til alþingis í lok júnímán-
aðar 1889. Var Pétur nokkru áð-
ur kvæntur og farinn að búa á
Gautlöndum. En við fráfall föð-
ui'ins kom að því, eins og af
sjálfu sér, að hann tæki við
„mannaforráðum“ hans.
Pétur Jónsson varð í verslunar-
og héraðslífi þingeyinga leiðtogi
alls þorrans af samsýslungum
sínum frá því faðir hans dó og
þar til hann lét af stjórn kaup-
félagsins. Faðir hans hafði verið
mikill héraðshöfðingi og gert garð
inn frægan. Pétur erfði ágætt
bókasafn og vel húsaðan bæ eftir
föður sinn. Sömuleiðis naut hann,
sem aðrir Mývetningar, þess, að
Lestrarfélag sveitarinnar átti þá
og líklega enn stærsta bókasafn,
sem nokkurt slíkt félag á í sveit
hér á landi. Bækurnar og kynn-
ing við marga greinda og áhuga-
sama samtíðarmenn urðu skóli
Péturs. Meðal þeirra manna, sem
þektir eru um alt land, má telja
þá Jakob Ilálfdánarson, Benedikt
á Auðnum, Jón í Múla, Sigurð í
Ystafelli og Einar í Nesi, auk
margra annara, sem minna eru
þektir utan héraðs. þegar Jón fað-
ir hans var fallinn frá, tók Pétur
við jörð og búi á Gautíöndum.
Húsaði hann bæinn að miklu leyti
aftur í einkennilegum og ánægju-
legum stíl. Húsakynnin og hús-
búnaður fór einkar vel saman.
Ekkert lánað úr stýl kaupstað-
an um land til þings og gegnum
Skaftafellssýslur heim. Vakti rausn
Jóhannesar strax allmikla eftirtekt.
Kölluðu sumir að hann hefði farið
út á hvert annes til að geta notið
sem lengst sveitaloftsins og góðu hest-
anna. En er kostnaðurinn við f.erðina
varð heyrum kunnur, þótti það hin
mesta býsn. Sainanlagt fæði og ferða-
kostnaður var 950 krónur. Sjálfur
ferðakostnaðui'inn var fjói'falt meiri
en samskonar útgjöld lijá nábúa Jó-
hannesar, Birni á Dvergasteini. þá
um sumarið urðu þeir saupsáttii' vin-
irnir þorsteinn Gíslason ritstjóri og
Jóhannes, út af atviki, sem ekki verð-
ur minst á að þessu sinni. þorsteinn
bjó þá til snillyrðið „íerðamaður“ um
Jóhannes og setti í blað sitt. -Gárung-
arnir gripu þetta á lofti og ortu um
söguhetjuna „ferðamannsvísur" svo-
kallaðar. Var þar heldur dregið að
yfirvaldinu. Svo mikið var framleitt
af vísum um þennan atburð, að einn
þingmaður frá þeim tíma telur sig
enn eiga eitthvað 25 stef í vasabók
sinni, sitt eftir hvert skáld. þá létu
þingmenn sig dreyma um að til
næsta þings myndi Jóhannes ríða inn
fyrir hverja vik, og út fyrir hveri
odda á Vestfjörðum, til að vera sem
lengst á leiðinni.
þingmenn stóðu varnarlausir
frammi fyrir þessari tegund brúna-
brendrar ósvífni. Eftir forminu átti
þingmaðurinn rétt á að fá ferðakostn-
eftir mati, jafnvel eftir lágxi mati.
Matið’ getur víst tæplega orðið
allskostar ábyggilegt, þegar af
þeirri ástæðu, að enginn getur
ábyrgst, síst á öðrum eins tím-
um og nú eru, að þeir, sem tekið
kynnu að hafa á sig afborgun
skulda sinna eða annara á mörg-
um árum, og það er sennilegt að
það séu bæði allmargir og allstór-
ir skuldunautar, sem svo er ástatt
um — geti staðið í skilum á öll-
um ókomnum gjalddögum.
Lárus H. Bjarnason.
anna, nema það sem í raun og
veru átti vel við í sveit, en mest
heimagert og endurbættur 'hinn
gamli stíll sveitanna. Sömuleiðis
tók Pétur við af föður sínum
þingmensku fyrir þingeyinga og
formensku kaupfélagsins. Var þar
svo skift verkum, að Jakob Hálf-
dánarson var búsettur á Húsavík,
og annaðist mestallan verslunar-
reksturinn þar á staðnum, en for-
maðurinn hafði reikningshaldið
heima hjá sér og réði miklu um
innkaupin og afurðasöluna. Eftir
því sem kaupfélagið óx meira, var
óþægilegt að formaðurinn væri
langdvölum í tveggja daga fjar-
lægð frá Ilúsavík, og hin síð-
ustu ár, sem Pétur stýrði félag-
inu, var hann lengst af á Húsa-
vík. þegar frá eru reiknaðar þing-
ferðir og ferðir sem leiddu af um-
boðsmannsstarfi, yfir öllum þjóð-
jörðum í sýslunni, er auðsætt að
heimilið á Gautlöndum hefir löng-
um orðið að vera án húsbóndans.
Störf í þágu almennings báru
heimilisvinnuna ofurliði.
þeim sem ekki þektu Pétur
Jónsson nema of lítið, fanst und-
arlegt, að hann gat í heilan
mannsaldur verið sjálfkjörinn
foringi héraðsins í flestum meiri
háttar félagsmálum, þar sem
ýmsir af jafnöldrum hans voru
í fremstu röð sinnar samtíðar.
Pétur átti sigra sína og gengi
fyrst og fremst að; þakka fórn-
fýsi sinni og trú á menn og mál-
efni. Pétur var maður ótortrygg-
inn, og sagði sjálfur að sér hefði
orðið að trú sinni. Hann átti mót-
stöðumenn, en ekki grimma fénd-
ur. Sjálfstæðismenn í sýslunni
héfðu mjög gjarnan viljað hafa
þingmann úr sínum flokki. En
að sinn greiddan. Eftir andanum
liafði Jóhannes verðskuldað að vrn
sendur heim og fá ekki að sitja með-
al trúnaðarmanna landsins. Formið
varð að ráða. „Ferðamaður" Lögréttu
fékk sina peninga, og ánægjulegar
endurminningai' um ferðina og
lummurnar á gistingarstöðunum. En
þingið vildi fyrirbyggja að slíkt
hn.eiksli kæmi nokkurntíma fyrir aft-
ur. Og þá voru i snatri samþykt lög
sem áttu að girða fyrir frekari út-
b'rot frá hálfu „ferðamenskunnar”.
Jóhannes var bundinn býsna óþægi-
legum fjötrum. Ferðakostnaður frá
Seyðisfirði, báðar leiðir, mátti ekki
fara fram út 110 kr. það var 10 kr.
minna en Björn á Dvergasteini eyddi
og ekki nema 25% af reikningi yfir-
valdsins frá Seyðisfirði. Undir um-
ræðunum í neðri deild mátti Jó-
hannes heyra margt beiskyi'ði út af
þessu máli, þótt rósir væru breiddar
ofan á. Jón Ólafsson sagðist vilja áð
það sæist í þingtíðindunum, að sum-
ir „þingmenn utan Reykjavíkur hafa
tvíreiknað sér fæðispeninga, nú um
mörg ár, meðan þeir liafa verið á
ferðum til þings og frá þingi". Við
liverja Jón átti, er ekki nefnt. Ben.
Sv. kvað óviðkunnanlegt „fyrirsömu
mennina, sem áður liafa gefið mun
hærri ferðakostnaðarreikninga, að
kannast nú við það í lagasmíð þess-
ari, að þeir liafi áður tekið óhóflega
mikið fyrir ferðirnar og verið að fé-
enginn þeirra sótti það fast.
Höggstaðir, sem hann gaf á sér,
t. d. að greiða atkvæði móti brú
á Fnjóská, af því verri vötn væru
enn óbrúuð, voru ekki notaðir, af
því að jafnvel andstæðingarnir
voru ekki vissir um að þeir vildu
sigra. Sama var sagan um keppi-
nauta kaupfélagsins á Húsavík.
Pétur lifði í góðum friði við þá
og þeir við hann, að frátöldum
gamla Guðjohnsen, sem verið
hafði svarinn óvinur félagsins,
áður en Pétur tók við stjórn þess.
Sú saga var sögð um þá Pétur og
Jón í Múla, að Jóni hefði þótt
meinlegt að vera með Pétri á
gangi um götur í Reykjavík eða
Akureyri. Allir þurftu að finna
Pétur, sem kaupfélagsforstjóra,
umboðsmann, þingmann, eða bara
sem mann. Og Pétur spurði ekki
um stað eða stund, heldur leysti
vandræði flestra sem til hans leit-
uðu, ef hann mátti. Jón vinur
hans var skapharðari og gat ekki
unað við að láta hefta för sína
að settu marki.
Trú Péturs á aðra menn, og
löngun hans til að vinna fyrir
aðra, voru lykillinn að vinsæld-
um híans, bæði heima fyrir í hér-
aðinu og síðar á þingi. Enginn
þingmaður hefir mætt minni mót-
spyrnu en hann. það er ef til vill
ekki eingöngu lán að sigla þann-
ig beggja skauta byr gegnum líf-
ið. En enginn skilur æfi og störf
Péturs Jónssonar nema fyllilega
sé skýrð þessi hlið málsins.
Pétur er einn af stofnendum
Sambands íslenskra samvinnufé-
laga. það er nú nálega tuttugu
ára. Hefir Pétur lengst af verið
formaður þess. f fyrstu voru í
Sambandinu aðeins þrjú félög í
þingeyjarsýslum, og Húsavíkur-
félagið stærst og öflugast. For-
maður þess var sjálfsagður for-
ingi Sambandsins. Litlu síðar
bættust Eyfirðingar í hópinn og
síðan flest hin félögin á Norður-
landi. Með heildsölumynduninni í
Rvík 1917 komu fjöldamörg hin
yngri félög fyrir vestan, austan
og sunnan inn í hópinn. Og þegar
Pétur féll frá, var Sambandið
orðin stærsta íslenska verslunin,
sem reist hefir verið upp með
frjálsum samtökum almennings.
þátttaka hans í því mikla verki
verður líklega óbrotgjarnasti
minnisvarðinn, sem honum verðm'
reistur. Alt gróðabrall, hrekkir
og táldrægni í verslun var and-
stygð í augum Péturs. Hann vildi
réttláta verslun og þessvegna var
hann samvinnumaður. Annars-
staðar á landinu hefir sumstaðar
verið reynt að reisa félög, sem
fletta landssjóð um skör fram“. Síðar
í sömu ræðu segir Ben. Sv. „að virðu-
legir þingmenn hafa hlotið að fé-
íletta landssjóð miskunnarlaust áð-
ur“. Sagðist þó ekki hafa á móti að
slíkir þingmenn „takmarki nú aura-
girnd sína með lögum“. Jóhannes
greip eitt sinn fram í þessar við-
kvæmu umræður til að sanna, hve
dýr ferðalög reyndust sér. Sagðist
hal'a orðið að borga 5 krónur til að
komast í land í Rvík. Jón Olafsson
kvað það misminni. það kostaði 25
aura fyrir mann og 50 aura ef koffort
fylgdi! Jóli. sá nú hvert stefndi, og
sýndi engan mótþróa, fremur en
lamb, sem leitt er til slátrunar.
Hann greiddi frumvarpinu atkvæði
möglunarlaust við allar umræður, og
þoldi spott og spé veraldarinnar með
aðdáanlegu langþoli. Og til þess að
láta þennan leiðinlega atburð líða
fyr úr minni inanna, dró hann sig
um slceið út úr pólitiska lífinu og lét
af þingmensku. Hann vildi láta haf
gleymskunnar grafa stóru liringferð-
ina frá 1912.
En Jóli. reyndist eins og skáldinu,
að „eitt einasta syndar augnablilc"
getur hæglega orðið að æfilöngu
meini. Ferðamenskan gl.eymdist ekki.
Lögin um fasta þingfararkaupið voru
innsigli hins réttláta dóms sjálfs-
hefndarinnar.
Frá 1843 og fram að 1912 höfðu
þingmenn íslendinga notið sama
--o-
Pétur Jóxissozt
frá dautlöndum.