Tíminn - 25.03.1922, Side 1
í
/
©jafbfert
Cimaris er Sigurgeir ^ r i & *
r i f s f o iv Samban6sl)úsinu,
XeY?jai>íf.
^fgteibsía
Címans cr fjjú (5 u 5 3 c i r i
3 ó n s f v n i, fwerfisgöíu 34.
Sími 286.
VI. ár.
Reykjavík 25. mars 1922
I
12. blað
jÍÉIÉlÍÍ
I.
MorgunblaSið birtir í 88.—90.
tbl. þessa árs fyrirlestur um járn-
brautarmálið, sem Eggert prófast-
ur Pálsson á Breiðabólsstað flutti
á búnaðarnámsskeiðinu í Fljóts-
hlíð í des. síðastl.
Margt er þar rétt athugað og
vel sagt um það mál, en galli virð-
ist mér þó vera á þessum fyrir-
lestri, að engar upplýsingar eru í
honum um það, hvernig máli
þessu er nú komið, eða réttara
sagt, hvernig málinu var komið í
þinglok 1921. það hefði þó fyrir-
lesari átt að vita, og allur fyrir-
lesturinn þá bygst á fastari grund
velli, en hann virðist vera nú.
í Búnaðarritinu frá síðastl. ári
er getið um lög um rannsóknir á
Sogsfossunum frá síðasta þingi,
en ekki minst á síðasta málslið 1.
gr. þeirra laga, þar sem lands-
stjórninni er heimilað fé til rann-
sókna á járnbraut austur um Suð-
urlandsundirlendið, og þar með
iagður sá rétti hyrningarsteinn
undir framkvæmdir þess máls. —
það lítur því út fyrir, eftir
þessu að dæma, að mönnum sé
alveg ókunnugt um, hvað þessu
máli líður, og því virðist mér rétt
a,ð almenningur fái að vita, hvað
alþingi hefir þegar gert í málinu
og hvaða ráðstafanir landsstjórn-
in hefir þegar gert til að fram-
kvæma vilja þingsins í þessu mik-
ilvæga máli.
Eins og áður er sagt, samþykti
síðasta þing „Lög um heimild
handa landsstjórninni til fram-
kvæmda á rannsóknum til undir-
búnings virkjunar Sogsfossanna“,
og hljóðar 1. gr. þeirra þannig:
„Landsstjórninni er heimilað að
gera eða láta gera mælingar, upp-
drætti, útreikninga, lýsingar,
kostnaðaráætlanir og aðrar rann-
sóknir, er þarf til fullnaðardrátta
að virkjun Sogsfossanna til orku-
nýtingar og veitu orkunnar til
notkunarstaðanna, þar á meðal
orkuveitur til almenningsþarfa.
í sambandi við þær er henni og
heimilað að láta gera samskonar
rannsóknir um lagningu járn-
brautar frá Reykjavík til Sogs-
fossanna og um Suðurlandsundir-
lendið, svo langt austur eftir sem
henni þykir ástæða til.
Ennfremur segja lögin fyrir
um, að kostnaður greiðist úr rík-
issjóði til bráðabirgða, en verði
síðan talinn með virkjunar- og
byggingarkostnaði.
Á þinginu mætti þetta mál
engri verulegri mótstöðu. þeir
sem andmælum hreyfðú, bygðu
þau á því, að til væri þingsálykt-
unartillaga frá þinginu 1919, sem
heimilaði stjórninni að ná yfirráð-
um yfir Sogsfossunum og rann-
sókn á þessu, og fyrst bæri land-
inu að eignast allan vatnskraft í
Soginu, áður en rannsókn væri
hafin; en enginn mælti beinlínis
á móti járnbrautarrannsókninni,
og var hún þó nýtt atriði í þessu
máli, þar sem þingsályktunartil-
lagan frá 1919 mintist ekki á
hana einu orði; síðasta málsgrein
1. gr. virtist því, eftir umræðun-
um um málið að dæma, hafa ein-
dregið fylgi þingmanna, enda
mun engum víðsýnum þingmanni
blandast hugur um nauðsyn þess-
arar járnbrautar, sem er undir-
staða velferðar og framtíðar 6
lögsagnarumdæma landsins og
þau framfleyta nú fjórða hluta
landsmanna.
Samkvæmt lögunum sjálfum og
ummælum 3. þm. Reykjavíkur, J.
þorlákssonar verkfræðings, í
•framsöguræðu sinni um þetta mál,
er tilætlunin, að rannsóknin verði
svo nákvæm, að hún gefi ljósa
hugmynd um stofn- og reksturs-
kostnað þessara fyrirtækja.
það er einnig tilætlunin að
rannsaka fleiri leiðir austur, þar
sem komið gæti til álita að
leggja járnbrautina, auk þing-
Valialeiðarinnar, sem lauslega hef-
ir verið rannsökuð áður.
Skal eg tilfæra orðrétt það, er
áðurnefndur verkfræðingur og
þingmaður segir um þetta í um-
ræðunum um málið:
„það hefir verið samin bráða-
birgðarannsókn, sem mjög er ó-
fullkomin vegna ónógrar fjárveit-
ingar. það reyndist aðeins kleift
að rannsaka eina leið, þingvalla-
leiðina, en til þess að alt sé örugt
og áreiðanlega verði valið það,
sem heppilegast er, þarf að rann-
saka fleiri leiðir, t. d. Reykjanes-
leiðina, og ef til vill fleiri. Og
þegar austur er komið, þarf að
rannsáka, hvernig heppilegast sé
að brautin liggi um undirlendið,
og þá með hliðsjón af hliðarbraut-
um og akvegum til fjarlægari
sveita“.
þannig var þá þessu máli kom-
ið er síðasta þingi sleit, og verð
eg að álíta, að í raun og veru hafi
þetta mál verið eitt af allra
stærstu og þýðingarmestu málum,
sem það afgreiddi, og verður þó
ekki annað sagt, en fleiri stór-
mál hafi þá verið til lykta leidd,
og mörg þeirra höfðu legið fyrir
fleiri undanförnum þingum,árang-
urslaust.
Eg get ennfremur upplýst um
þetta járnbrautarmál, að byrjað
mun verða á rannsókn járnbraut-
arstæðisins á næsta vori; hefir
stjórnin þegar ráðið einn mann
til þess verks, og á nú í samning-
um við norsku stjórnina um að
fá hæfan verkfræðing til þess að
standa fyrir mælingunum.
Stjórnin hefir einmitt tekið upp
þá réttu leið í þessu máli, að
byrja á rannsókn járnbrautarinn-
ar fyrst, því að á henni liggur
mest.
þegar sú rannsókn, sem lögin
gera ráð fyrir, er fengin, þá fyrst
er hægt að taka málið föstum tök-
um, þá fyrst getum vér gert oss
ljóst, hver tök við höfum á því
að koma eða láta koma verkinu
í framkvæmd, og þá fyrst getur
komið til mála að gera sér hug-
mynd um, hvort brautin muni
bera sig beinlínis, sem sérstakt
fyrirtæki, eða nauðsynlegt verð-
ur vegna stofn- og reksturkostn-
aðar, að koma henni á í sambandi
við fossaiðnað í þessum lands-
hluta.
Sá rétti hyrningarsteinn undir
þetta stórmál er þegar lagður af
síðasta þingi, og fráfarandi stjórn,
og vér megum treysta því, að hin
nýja landsstjórn muni halda und-
irbúningi þessa máls áfram kapp-
samlega, vitandi, að hér er um
að ræða lífsskilyrði fjórða hluta
landsbúa og þar á meðal höfuð-
staðar landsinsv og ennfremur
vitandi, að eitt stærsta jarðrækt-
arfyrirtæki hér á landi, sem á-
kveðið er að býrja á næsta sum-
ar, hlýtur að verða fjárhagslegur
dauðadómur fyrir viðkomandi
sveitir, ef járnbrautin ketpur ekki
þegar á eftir eins og E. prófastur
réttilega tekur fram í áðurnefnd-
um fyrirlestri.
þar sem E. Pálsson prófastur
lætur það álit sitt í ljósi, að ó-
heppilegt muni vera að blanda
þessu máli saman við fossamál, og
heppilegast væri að stofna póli-
tiskan flokk um þetta mál á þingi,
þá virðist mér, að því er fyrra at-
riðið snertir, ógerlegt að kveða
nokkurn dóm upp um það á þessu
stigi málsins, eins og eg hefi áð-
ur tekið fram; slíkt verður að
bíða rannsóknar og áætlana. Ilið
sama er einnig að segja um hið
síðara atriði. Undirstöðu málsins
er vel borgið, og þegar til fram-
kvæmda kemur, getur komið til
tals að gera máhð pólitiskt flokks-
mál, ef því virðist nokkuð betur
borgið á .þann hátt.
II.
Eg vil því heldur snúa mér að
öðru atriði í þessu járnbrautar-
máli, sem meiri þýðingu hefir nú
sem sé hve langt austur á undir-
lendið skuli rannsaka járnbrautai-
síæðið.
í 1. gr. áðurnefndr laga er á-
kveðið að landsstjórnin láti rann-
saka járnbrautarstæðið um Suð-
urlandsundirlendið „svo langt
austur eftir, sem henni þykir á-
s'tæða til“. í fyrirlestri sínum ger-
ir E. P. prófastur ráð fyrir að
brautin verði, til að byrja með,
lögð inn á mitt áveitusvæðið í
Flóanum, en í umræðum og skrif-
um um það mál frá fyrri tímum,
mun alla jafna hafa verið gert
ráð fyrir, að brautin yrði ekki
lögð skemr'a en að þjórsártúni;
það tel eg einnig sjálfsagt, vegna
þess, að austan þjórsár eru engu
minni skilyrði til jarðræktar í
stórum stíl heldur en í Flóanum,
jafnvel miklu meiri og ódýrari,
eins og síðar skal vikið að.
Frá náttúrunnar hendi er eng-
in hindmn fyrir járnbrautarlagn-
ingu austur að þverá eða inn í
Fljótshlíð, og er þá komið inn í
miðja Rangárvallasýslu; þar fyr-
ir austan eru sandvötnin þverá,
Affall, Álar og Markarfljót, sem
engin leið er að brúa, nema vötn-
um þessum sé veitt í einn farveg,
eins og þegar liefir verið áform-
áð. En væri járnbraut lögð aust-
ur í Fljótshlíð, eiga þessar sveit-
ir, sem liggja innan þverár og
Markarfljóts, hægan og stuttan
veg að brautinni. þó að járn-
brautin yrði í fyrstu aðeins lögð
að þjórsá, þá væri mjög æskilegt,
ef ekki sjálfsagt, að mælt yrði
fyrir henni alla leið austur í
Hvolhrepp eða í Fljótshlíð, vegna
þess að mjög margt bendir til,
að þess yrði ekki langt að bíða,
að brautin yrði lengd þangað, og
sú rannsókn mundi að mjög litlu
leyti auka allan rannsóknarkostn-
aðinn, þar sem leiðin fx*á þjórs-
ái’túni í Hvolhrepp éða Fljótshlíð
er líklega besta j árnbrautarstæð-
ið, sem til er, einkum vegna þess
iive jafnlent það er.
Eg skal þá telja þær ástæður,
sem eg byggi á þá staðhæfingu,
að brautin yrði lögð bráðlega alla
leið austur.
1. Hér um bil 20 krn fyrir aust-
an þjórsártún liggur hin alkuxxna
Safanxýri, sem líklega er hið
stærsta og frjósamasta áveitu-
svæði á landinu, þó að það sé ekki
áveita fyrir mannanna tilstilli;
landið liggur svo lágt, að Ytri-
Rangá, og stunduixx þvei'á, flæða
yfir landið á hvei’jum vetri og
veita því fi’jósemi.
Megnið af heyinu þar er kú-
gæft og mætti framleiða þar
mjólkurafurðir í stórúm stíl og
mjög’ ódýi’t, ef aðeins væri hægt
að ná í góðan markað alt ái’ið.
Austur að Ytri-Rangá að Ægi-
síðu eða sumxar yi’ði því bi’autiix
að ná, til þess að full not íxæðust
af þessum frjósama bletti.
2. Nokkru austar, austan við
Ytri-Rangá sunnanvei'ða, eru
Vestur-Landeyjar; vestast í þeinx
eru mýraflákar með afar stór-
vaxinni stör, svo að eg hefi hvei’gi
slíka séð, og yrði noklturn tíifta
hafinn lxér iðnaður úr stargresi,
hkt og þjóðverjar nú gera, þá
nxyixdi eg álíta það líklegast hér.
3. I Ilvolhreppi og Fljótshlíð er
jarðvegur mjög nxyldinn og vel
fallinn til grasx-æktar, og eiixkum
til garðræktar, ef hægt væri að
ná sér tilbúixum áburði og reka
garðrækt í stórum stíl.
þar er veðursæld afai’mikil og
sveitirnar í skjóli fyrir nox’ðanátt,
sem oftast eyðileggur uppskeruna
annarsstaðar.
4. Næði brautin þangað austur,
teldi eg enga frágangssök fyrir
Eyfellinga að auka garðx'ækt sína,
en þar munu vera best skilyi'ði
frá náttiírunnar hendi til slíkrar
framleiðslu, vegna fi'jósenxi og’
sérstaklega veðursældar. Tel eg
alveg áreiðanlegt, að þessar sveit-
ir, senx eg hefi nefixt, Fljótshlíð,
Hvolhreppur og Eyjafjöll, myndu
alveg geta uppfylt þai'fir lands-
ins með jarðepli, svo ekki þyrfti
að flytja þær inn fi’amar.
Ýmislegt fleira gæti eg talið
nxáli xxxíixu til stuðnings, en ef
með þarf mun gefast tækifæri til
þess síðar.
Guðnx. Guðfinnsson.
Sparnaðurinn
á AEþingi.
v
því verður ekki neitað, að nxik-
ið er um sparnað talað á alþingi.
Hafa og komið fram ýmsar bein-
ar tillögur í þá átt að fækka em-
bættuixx 0. fl. þá hefir fjárveit-
ingaixefnd sýixt mikla viðleitni í
þá átt að draga úr tekjuhalla fjár-
laganna, eixda er það víst að nú-
verndi landsstjórn tæki alls ekki
við slíkuxxx fjáx'lögum sem þeim,
sem hin fi’áfai'na laixdsstjórn lét
sér sænxa að taka við á síðasta
þingi.
Langflestar þær sparnaðaxtil-
lögur, senx fram hafa koixxið, hafa
verið á rökunx bygðar, og munu
eiga að fagna fylgi mikils meiri
hluta þjóðariixnar. En þó er það
sjáanlegt, að til þess að skynsam-
legur gi’undvöllur vei'ði lagður að
víðtækunx sparnaði, verður stai'f
sparnaðai’ixefndar þingsins alls
ekki eixxhlítt. Menn þeir, sem sæti
eiga í nefndinni, eru svo störfum
hlaðnir, að þeir geta ekki tekið
málið fi'á rótum. þessvegna hefir
og mótstaðan gegn sumuixx sparn-
aðartillöguixunx oi'ðið erfiðari við-
fangs, en þurft hefði að vera.
Dæmi þess er t. d. tillaga nefnd-
arinnar um sameining Árnes- og
Rangárvallasýslna . uixdir einn
sýslumann. Vafalaust er þetta
gjörlegt og er vonandi að nái
franx að ganga. En þessi samein-
iixg og sanxeining Dala- og
Strandasýslna, seixx og liggur fyr-
ir og er sjálfsögð, eru þó ékki
annað en einstakir liðir í stónx
kerfi. það er vafalaust að fækka
mætti sýslumönnum exxn meir. Og
á meðan einungis er tekið á ein-
stökunx liðum kerfisins, er miklu
hættai-a við ínótspyi'nu af hálfu
hlutaðeigaxxdi héraða, en ef fyrir
lægju saxxxstæðar tillögur unx
fækkun embættanna um land alt.
Annað dæmi eru tillögur sparn-
aðarnefndai’innar um að leggja
xiiður tvö embætti við Háskólann.
þær tillögur eru öldungis réttmæt-
ar. það leikur ekki á tveiixx tung-
uxxx að hvorugt þeirra embætta er
nauðsynlegt. þau eiga bæði að
leggjast niður. En mótstaðan hef-
ir oröið harðsnúnaxi vegna þess
að í þessu tilfelli er og einungis
um einstaka liði að ræða í stóru
kerfi. það á sumpart að nota
starfskrafta háskólakennaranna
betur en áður, sumpart að fækka
kennurunum. Hefir áður vei’ið
drepið á suixxt af því hér í blað-
inu. Og nýlega hefir Halldór pró-
fessor Iiermannsson mjög rétti-
lega beixt á, að sameina megi
störf háskólakeixnara og starfs-
nxanna við söfnin. Og emx er þess
að geta, jafnhliða og lögð eru
niður embætti við háskólann, að
i’étt er að Ieggja fyrir stjórnina
að setja þá menn til annai’a
starfa, sem þeir eru hæfir til og
ríkið þarf menn í, frekar en að
láta þá vei’a á biðlaunum.
Sparnaðai’viðleitni þingsins er í
molum. Hún hlýtur að verða í
molum, nema fyrir þing séu lagð-
ar rökstuddar tillögur, í’eistar á
mikilli vinnu og rannsókn. ■
Hinsvegar nxun landsstjórnin
hafa fullan hug á að reyna að
draga úr dýrleikanum í húshaldi
ríkisins, með fækkun embætta og
stofnana.
þessvegna kemur að því, sem
Tínxinn hefir áður bent á, að
nauðsyn ber til að skipuð verði,
stjórninni til aðstoðar, sparnaðar-
nefnd, senx starfi milli þinga og
bei’i fram rökstuddar tillögur fýr-
ir næsta þing.
En undirstöðuatriði er það,
eins og áður hefir verið bent á,
að sú nefna gangi á undan með
góðu fordæmi og vinni kauplaust.
Allur þorri nxanna mun gjör-
samlega hafa mist trúna á hin-
unx háttlaunuðu milliþinganefnd-
um.
Trúmálafundir hafa verið háð-
ir í fyrri viku í Nýja Bíó,
að forgöngu Stúdentafélagsins.
Hafa vei’ið flutt fimm erindi um
trúmálastefnuijnar. Fyrsta kvöld-
ið talaði Sigurður P. Sívertsen
prófessor, þá síra Friðrik Frið-
riksson, þá síra Jakob Kristins-
son, þá Haraldur prófessor Níels-
son og loks síðast síra Bjarni
Jónsson. Loks var háður um-
ræðufundur. Mjög mikil aðsókn
hefir orðið að fundunx þessum.
Látin. Nýlega er látin á heinx-
ili sínu Stóra-Núpi, frú Katrín
Brienx, kona síra Ólafs Briem á
Stóra-Núpi. Var hún dóttir Helga
bónda Magnússonar í Birtinga-
holti og yngst þeirra mörgu og
nxerku systkina. Var síra Guð-
mundur, sem var elstur systkin-
anna, orðinn prestur þegar fi'ú
Katrín fæddist. Eins og hún átti
kyn til, var frú Kati’ín hin mesta
atorku . og dugnaðai'kona, sem í
hvívetna var heimili og stétt til
hins mesta sónxa.
----o-----