Tíminn - 20.05.1922, Side 1

©jctíbfeti
09 afgretöslumaður Cimans er
Stgurgeir ^riðrifsfon,
Sambanðsíjústnu, Heyfjamf.
^.fgttibsía
Címans er t Sambanös^úsinu.
©ptn ðaglega 8—\2 f. I?
Sími ^96.
VI. ár.
Reykjayík 20. maí 1922
20. blað
Ræða
Magmisar J. Kristjánssonar um Landsverslun
í Sameinuðu Alþingi 25. apríl 1922.
Eg geri ’ ráð fyrir,'' að flestum
þyki mál þetta snerta mig]nokkuð
og þessvegna sé eigi undarlegt þó
eg óski að segja nokkur orð.
Eg verð þá að byrja á því að
láta þá skoðun mína í ljós, að mér
finst hér sé verið að leika, eg vil
ekki segja skrípaleik, heldur gam-
anleik, því það ætti að vera öll-
um ljóst, að þær tillögur, sem hér
er um að ræða myndu eigi, hver
þeirra sem samþykt yrði, hafa nein
veruleg áhrif á rekstur verslunar-
innar, sem er samkvæmt þings-
ályktunartillögu rninni frá síðasta
þingi. Því segi eg, leiðist mér þóf
þetta, og skal eg því reyna að
lengja ekki umræðurnar um skör
fram.
Þá skal eg fyrst taka það fram,
að -mér finst álit meirihlutans all-
mjög litað af ósanngirni og það sé
alls ekki laust við hlutdrægni. En
eg býst við, að þar um hafi aðeins
einn eða tveir nefndarmanna ráð-
ið mestu. Er þar lögð mikil áhersla
á, að reyna að telja þinginu trú
nm, að útistandandi skuldir versl-
unarinnar séu mjög vafasamar. Eg
verð að líta svo á, að þó aldrei
nema að tölur þær, sem meirihlut-
inn áætlar, væru nærri sanni, þá
væri það eigi nema hverfandi lít-
ið í samanburði við verslunarvelt-
una, þvi það væri aðeins um V2°/o-
Getur það eigi talist stórvægilegt,
og sé það borið saman við reynslu
annara stofnana, þá] hygg ; eg að
það þoli vel samanburð og nægir
þar að benda til bankanna.
Þá skal eg víkja að þeirri nið-
urstöðu, sem meirihlutinn kemst
að um efnahagsástand verslunar-
innar og um það hvort fyrirtækið
hafi orðið til gagns eða ógagns.
Hinn eiginlegi verzlunararður
fyrirtækisins er orðinn yfir 3 mil-
jónir króna, og hefir honum að
nokkru leyti verið^'varið til að
greiða skakkaföll, sem stöfuðu af
ófyrirsjáanlegum'orsökum, fyrst og
fremst af stríðinu og einnig af
verkföllum o. fl. Má í því sam-
bandi sérstaklega minnast á hið
mikla verðfall á kolum, sem öll-
öllum ætti að geta komið saman
um, að eigi hafi á nokkurn hátt
orðið hjá komist. Hefði því þessi
sjóður ekki verið til, hefði orðið
að greiða þetta úr ríkissjóði.
Þá er áhættan, sem mikið er gert
úr, auðvitað til að gera fyrirtækið
tortryggilegt. En til þess að skýra
það betur hversu mikil fjarstæða
þetta er, vil eg benda á, að af
þeim 10 milj. kr. höfuðstól, sem
verslunin hafði mest frá ríkissjóði,
er þegar búið að greiða 8 miljónir,
svo eftir voru aðeins 2 miljónir um
síðustu áramót, og hafa á þessu
ári verið greidd 200 þúsund af
þeirri upphæð, og verður meira
áður en langt um líður. Eg hygg
að verslunin geti altaf greitt það
af eftirstöðvunum, sem með nokk-
urri sanngirni verður heimtað, þeg1
ar tillit er tekið til þess, að henni
er ætlað að leggja fram rekstursfé
til tóbaks- og olíuverslunarinnar.
Þetta hjal um áhættuna er því jafn
ástæðulaust og það, sem meirihlut-
inn vill halda fram um skuldatap-
ið. Eg hygg því, að meginstoðirn-
ar undir rökfærslu meirihlutans
séu fallnar enda voru þær bæði
efnisrýrar og illa fúnar.
Eg vildi feginn komast hjá því
að velcja deilur um þetta mál. En
þó verður ekki hjá því komist, að
benda á, að ekki verður annað séð,
en þeir menn, sem best hafa geng-
ið fram í því að koma frám með
þessa tillögu, vinni að því ákveðna
takmarki, að koma þessari stofnun
út úr veröldinni sem allra fyrst
án alls tillits til almennings hags-
muna. Þeir álíta máske, að hún
standi í vegi fyrir þeirra eigin
hagsmunum og eru því ekki eins
vandir að meðölum sem æskilegt
væri.
Það mætti undarlegt heita og
jafnvel óafsakanlegt, ef margir af
fulltrúum þjóðarinnar gleyptu við
þessum skoðunum. Það hefir ver-
ið margviðurkent, eins og minni-
hlutinn heldur fram, að hagsmun-
ir einstaklinganna verði að víkja
fyrir hagsmunum heildarinnar, en
álit meirihlutans gengur í þver-
öfuga átt.
Þetta eru þá í stuttu máli» þær
athugasemdir, sem eg hefi að gera
við nefndarálit meirihlutans, og
þykist nú hafa sýnt, að það hafi
við mjög lítil rök að styðjast.
Þá verður að taka til athugunar
ræður nokkurra þingmanna, sem
lengst hafa gengið í öfgum og of-
stæki. En þó verð eg að hliðra
mér hjá, að gera það eins ræki-
lega og skyldi vegna þess hversu
átakanlega leiðinlegt það er að
fylgja þeim mjög svo slitrótta blá-
þræði, sem kemur fram í rök-
semdafærslu þeirra.
Háttv. frsm. (Ó. P.) byrjaði ræðu
sína með því að segja, að starf
nefndarinnar liefði tæplega náð til-
gangi sínum, sökum þess, tíminn
hefði verið of stuttur til þess að
gera alvarlega rannsókn. Með þessu
virðist gefið í skyn, að ástæða
hefði verið til ýtarlegri rannsókn-
ar, og þá um leið að eitthvað hefði
verið öðruvísi en æskilegt hefði
verið. Þessi orð eru vel fallin til
að vekja tortryggni. Þá mintist
hann á, að endurskoðuninni væri
ekki lokið, en það stafar eins og
kunnugt er af veikindum annars
mannsins, sem á að endurskoða
reikninga verslunarinnar. Annars
er þetta atriði, sem hefir ekki neina
sérstaka þýðingu, því öllum liátt-
virtum þingmönnum ætti að vera
það kunnugt, að endurskoðunina
hafa á hendi þeir xnenn, sem fær-
astir eru til þess starfa hér á landi
og hafa unnið að henni nieð mik-
illi nákvæmni og samviskusemi.
Þá. hélt hann því fram, að í’auði
þráðui’inn í lxugsunarhætti almenn-
ings væi’i sá, að Landsverslunin
hefði aldrei átt að vera annað en
bráðabirgðaráðstöfun, og álit al-
mennings væi-i því, að nú ætti
tafai’laust að leggja hana niður, og
því fyr því betra. En þetta er
sleggjudómur, seixi ekkert er hægt
að byggja á.
Þá kem eg að nokkrum sundur-
lausum atriðum, sem eg verð að
fara rnjög lauslega yfir vegna naum-
leika tímans eins og t. d. það að
skuldirnar hefðu hækkað lítillega
síðastliðið ár. Það getur eigi talist
' undarlegt þótt svo væri, sem þó
ekki er teljandi, þegar litið er á
ástæðurnar sem fyrir hendi eru
og öllum rnunu skiljanlegar, nema
ef til vill meirihluta íxefndarinnar.
Þá er annað atriði, sem eg vildi
minnast á, og það er, að þessi
stofnun hefði ekki reynst sem best
þegar kolavei’kfallið var í fyrra.
Hann tók það að vísu fram, að
vei’slunin hefði fengið kolafann
þegar mest voru vandræðin um
útvegun þeirra, en hann hefði
reynst svo illa, að hann hefði ver-
ið ónothæfur. Eg veit ekki hvort
þetta er sagt mót betri vitund, eða
af því, að háttvirtur þingmaður
hafi fengið rangar upplýsingar.
Því það er hægt að sanna það, að
kol þessi reyndust ágæt skipakol
þó að þau væru nokkuð smá lxúsa-
kol. Einnig átti honum að vera
það kunnugt, að kol voi’u þá ófá-
anleg nema í Belgíu, og varð því
að kaupa þá einu tegund, sem fá-
anleg var, eða engin að öðrum
kosti. Þetta sýnir því greinilega
hversu langt er gengið i því að
snapa alt, sem hugsanlegt er að
hægt sé að gera stofnun þessa
tortiyggilega með.
Þá vil eg benda á ósami’æmið í
stefnu háttvirts framsöguinanns.
Þegar sti’íðið stóð sem hæst og að-
flutningar allir voru mjög tak-
markaðir, sem stafaði af því, að
eigi var hægt að fá vörur frá út-
löndum, nerna að i’íkið stæði á
bak við. þá var það óspart
látið klingja, að eigi væri vandi
að vei’sla með vernd ríkisins á
bak við. En það væri gaman að
sjá Landsvei’slunina í frjálsri sam-
kepni.
En bíðum nú við. Þessir tímar
kornu og liver varð svo niður-
staðan? Einnxitt sú, að þeir sem
nxest höfðu lxlakkað til að reyna
sig við hana í frjálsri samkepni
eru íxú að gefast upp, sjá ekki
önnur ráð en að leita til þingsins
í þeii’ri von, að þingmenn séu þeir
aumingjar að láta telja sér hug-
hvai’f í þessu máli. Nú er svo að
sjá sem þeir telji hina frjálsu sam-
kepni einskis nýta. Ef þetta er
ekki mótsögn, þá veit eg ekki hvað
er mótsögn. Ennfreixxur ætlaði þing-
maðurimx að leggjast ákaflega djúpt
og koma með það, sem væri alveg
rothögg á verslunina, og enginn
þyrði í íxióti að mæla, og það var,
að Bi’etar lxefðu. ekki verið lengi
að átta sig á því, sem við liefði
þui-ft eftir ófriðimx, seixx var að af-
neixia allar verslunarhömlur. Það
væi’i þó þjóð sem vissi lxvað húix
gerði. Því væi’i sjálfsagt, að kot-
ríki eins og við fylgdum hennar
dæmi.
Eg vil nú spyi’ja þennaix hátt-
virta þiixgixxamx hvort hann lxaldi
að þetta hafi verið eim-óma álit
ensku þjóðariixixar. Ef lxamx heldur
það, get eg frætt hann um að svo
var ekki, því að það var auð-
valdið, seixi þai’na réði og tókst að
snúa þessum íxiálstað inn á þá
braut, sem það óskaði, þrátt fyrir
það þó -að öll alþýðaix væri á
annari skoðun og sæi að þetta var
eigi heppilegasta leiðiix þjóðinxxi
til viði-eisnar.
Það þýðir því ekki að vera að
flagga með þessuixx í’öksemdum
því þær eru einskis virði.
Eg verð að biðja háttvirta sam-
lcoixxu velvirðingar á því þó þetta
sé slitrótt og leiðinlegt eix eg get
eigi að því gert, því eg fylgi al-
veg þræðinum hjá háttvirtum-
framsögunxanni. Þá kom hann næst
að því að lítið hefði vei’ið gert í
því að tryggja útistandandi skuldir
verslunarimxar.
Eg veit eigi til að það sé venja
að hafa tryggingarbréf fyrir öllum
viðskiftum, en eg skal geta þess,
að í mörgum tilfellunx eru víxlar
til senx trygging, og það jafnvel
frá sjálfunx framsögumanni og haxxs
félögunx.
Þá kem eg að þeirri ástæðunni,
senx sunxunx þykir nokkru máli
skifta, og hún er sú, að verslunin
er laus við opinber gjöld sanxkv.
dóixxsúrskui’ði. Þetta er eina ástæð-
an, sem eg get verið háttvirtum
Tranxsögumanni að nokkru leyti
saixxmála uixx, því eg get fallist á,
að það sé ekki í alla staði ósann-
gjarnt, að verslunin, meðan hxin
er rekin í fi’jálsi’i samkeppixi, beri
að einhverju leyti opinber gjöld
til bæjai’þarfa, þar seixx hún er
rekin. En liiixsvegar yrði þá að
ákveða upphæðina með sanxkomu-
lagi milli hlutaðeigenda, því eins
og kunnugt er, hefir dómur verið
uppkveðiixn unx það, að vei’slunin
sé ekki útsvarsskyld að löguixx.
Hitt nær aftur engri átt, að þau
gjöld geti verið eins há og hann
talar uixx.
Hamx tók það fram, að það yki
mjög óánægju gegn vei’sluninni að
þessunx gjöldum væri lcastað yfir
á aði’a. En þótt verið sé að flagga
nxeð því hér, að efnamennirnir
verði því að bera mestan hluta
hinna opinbei’u gjalda, þá er það
alís ekki svo, að burgeisar vei-sl-
unarstéttarinnar beri mest af þeiixx,
heldur er það alþýðaix, því versl-
unarstéttin hefir vit á að leggja
þessi gjöld á vörurnar, sem alþýðan
kaupir, svo enginn skyldi halda
að þeir beri nxeira af þeim en sinn
bróðurpart. Það er að mínu áliti
ástæðulaust að íxota nxilliliðiixa í
versluninni sem nokkurskonar sáld
fyrir hixx opinberu gjöld, því ekki
er óhugsandi, að eitthvað kynni
að loða við og verða eftir í sáld-
inu.
Einn kafli í ræðu háttvirts franx-
söguixianns, sem virtist líkjast mál-
færslunxanns innleggi eða varnar-
ræðu, var sá að lýsa blessun sinni
yfir starfsemi Steinolíufélagsins.
Var það þó einkum eitt, er liann
taldi því til gildis, en það var, að
það lxefði greitt sem svarar 6 kr.
af hverri tunnu steinolíu í opin-
ber gjöld. Þetta ofbýður íxxér nú
ekki, því það er vel samxanlegt,
að félagið lxefir lagt vel á vöru
sína. Reynslaix sýnir, að það liefir
selt sína olíu 10—20 kr. hærra en
Landsvei’slunin, senx að áliti sumra
andstæðiixga hemxar lxefir gert sig
seka um að selja olíu með óhæfu
verði. Atxnai’s fiixst fylgismömxuixi
meirihlutans engin ástæða til að
finixa að við Steinolíufélagið. En
að almennri stofnun senx Lands-
versluninni er veist með dylgjunx
og óhróðri, en stórgróðafélagi þakk-
að fyrir útsvar af þeiixi nxikla
gróða, er það hefir. Þetta vil eg
biðja íxienn að atlxuga. — Af einu
ákæruefninu virtist háttvirtum
framsögumanni meirihlutans vei’a
þungt xiiðri fyrir, en það var, að
nefndin hafði ekki samstundis
feixgið svar við kæru er nefndinni
hafði borist frá formanni Piskifé-
lags íslands, hr. Jóni Bergsveins-
syni. En eg vil spyrja: Hversvegna
kærir forixx. Fiskifélagsins eingöngu
fyrir olíusölu Landsverslunarinxxar,
eix ekki yfir sölu annara, seixi þó
lxafa selt olíuna til nxuna dýrari.
Og að þetta er framkomið eftir
laixgar blaðadeilur unx þetta ati’iði,
bendir á, að þetta sé gert af ill-
kvitni gagnvart nxér, þar sem eg
hefi gefið skýrslu unx þetta ati’iði.
Fanst íxxér þetta bein nxóðgun og
vildi eigi virða lxana svars. Eg tel
engan lxafa rétt til að hefja neina
rannsókn unx þetta neixxa lands-
stjórnina, hvoi’ki xxeina nefnd, né
foi’ixxamx Fiskifélagsins. Eg ber
engan kimxroða fyrir gerðir mínar
hvorki í þessu né öði’u. Tel því
þessa árás fornxanns Fiskifélagsins
ekki annað en hlægilega, jafnvel
heimskulega árás á mig.
Þá skal vikið að orðasveim, sem
minst liefir verið á, að Landsversl-
unin hafi gert samning við enskt
félag um olíukaup. Eg sé nú ekki
neina hættu liggja í því, þó svo
væri,. og veit ekki í hvaða til-
gangi það er di’egið inn í umræð-
urnar. Eg get frætt meixn á því,
að þessir umiæddu samniixgar voru
gerðir íxxeð ráði og samþykki
stjórnarinnar. Venjulega þykir það
tryggilegt og hyggilegt, að gera
slíka sanxninga þegar um mikil
innkaup er að ræða. Slíkir samn-
ingar ei’U tæplega gerðir munn-
lega.
Þá hefir verið vikið að sam-
bandi íxxilli Landsverslunarinnar
og landssjóðsskipanna. Eg skil ekki
hvemig hægt er að setja þær
stofnaixir í samband hvor við aðra,
þar senx unx tvær sjálfstæðar stofn-
anir er að íæða. En jafnvel þótt
Landsversluniix hefði lxaft einliver
vildarkjör hjá laixdssjóðsskipunuixx,
þá væri það aldrei nema vasa-
skifti á sömu flíkinni og væi’i það
naumast stóx’hættulegt. En íxú er
ekki því til að dreifa, því ekki er
mér kunnugt um nein vildarkjöi’,
senx verslunin hafi notið framyfir
aðra, sem notað hafa landssjóðs-
skipin.
Margt var fleii’a í ræðu hátt-
virts framsögunxanns meirilxlutans,
eix eg nenni ekki að svai’a lionum
frekar og vil ekki íxxisbjóða þing-
iixu íxxeð því að fara út í allan
þann sparðatíning, svo auðvirði-
legur sem hann var. Astæður þær,
seixx aðrir þingmenn hafa fært franx
fyi’ir liönd meirihlutans, ei-u lítið
annað en eixdui’tekixingar af ræðu
framsögumanns og áliti meirililuta-
íxefndarinnar. Get eg því stiklað
ofurlauslega á þeim smávægilegu
ati’iðum, er fi’anx hafa komið. Hátt-
virtur þingmaður Sixæfellinga (H.
St.) viðhafði nokkur glamuryrði.
Það er ekki, nýtt, þótt sá háttv.
þingmaður gei’i dálítinn hvell að
ástæðulausu. Það fær ekki á mig,
enda vita allir að það er græsku-
laust ganxan. Hamx nxeinar það
ekki illa, enda sló hann úr og í.
Hanix virðist einkum leggja á-
herslu á, að stjórn Landsverslunar-
innar hefði verið ábótavant, séi’-
staklega meðan reksturinn var í
höixduixx Stjói’ixarráðsins sjálfs, eða
fyrstu árin.
Ekki skal eg dæma um það. Það
er ekki nema skiljanlegt, að þessi
ásökun kæmi fi’anx frá meirililut-
anum, eftir annari framkonxu hans.
En sem betur fer er það ói’ökstutt
eins og amxað og því ósannað. Þá
talaði sami háttvirti þingmaður um
þau hlunnindi, senx Landsvei’slun-
- in hefði haft hjá bönkunum. En
eg lýsi yfir því, að eg er nú alls
eigi ánægður með þau hlunnindi.
Það hefði ekki vei’ið nema eðlilegt,
að sú stofnun, sem byrgði laixdið
á neyðartínxum, hefði verið látin
sitja fyrir öði’um uixi útleixdan
gjaldeyri, en á það hefir skort hjá
bönkununx. Og jafnvel þótt Lands-
vei’slunin liafi átt stórfé inni í þeinx,
þá liefir stundum gengið treglega
að fá smáupphæðir yfirfærðar. Þá
voru ýmsar glefsur til Landsversl-
unarinnar svo sem unx „spekúlati-
ónir“, brask, tap á kolavei’sluix o.
fl. Þetta alt læt eg eiga sig, enda
ekkert nxeint með því. Aðeins sagt
til að reyna að vera fyndinn, en
sú tilrauix mishepnaðist algerlega.
Læt eg svo útrætt uixx þetta við
háttvirtan þingmann Snæfellinga.
Óska honunx svo að endingu, að
lxonunx gangi vel að vernda nxamxs-
lífin, eiixixig íheð sölu á lyfjunx sín-
um og lífsins-balsami og þá einn_