Tíminn - 03.06.1922, Síða 1

(Sjaíbfeti
03 afgraðslmna&uv Cintans er
Sigurgeir ^riörifsfon,
Sambanbsljúsiitu, líeYÍjauif.
i^figteibBÍa
Cimatts er t Sambanbsljúsinu.
®piit bagíega 9—12 f. I;
Sími 496-
VI. ár.
Reykjavík 3. júní 1922
23. blað
Guðmundur Helgason
præp. hon.
Guðmundur Helgason var fædd-
ur í Birtingaholti 3. sept. 1853.
Hann var elstur hinna mörgu og
merku Birtingaholtssystkina og
er sú ætt kunn um land alt. Hann
útskrifaðist úr • latínuskólanum
þjóðhátíðarárið og úr prestaskól-
anum tveim árum síðar, með
hæsta vitnisburði frá hvorum-
tveggja skólanum. Sama haustið
og hann útskrifaðist vígðist hann
aðstoðarprestur síra Daníels Hall-
dórssonar á Hrafnagili. Fjórum
árum síðar, 1880, var hann sett-
ur prestur í Odda og fékk veit-
ingu ' fyrir Akureyri ári síðar.
Akureyrarprestakalli þ j ónaði
hann til fardaga 1885 og hafði
þá brauðaskifti við föður minn
og fluttist að Reykholti. Var þá
nýlega kvæntur þóru dóttur síra
Ásmundar prófasts Jónssonar í
Odda, sem lést 1902. Prófastur
var hann frá 1885—1896. Reyk-
holti þjónaði hann í 22 ár, til far-
daga 1907. Var sama haustið kos-
inn forseti Búnaðarfélags íslands
og fluttist þá hingað til bæjarins.
Forseti Búnaðarfélagsins var
hann í 10 ár; sagði af sér starf-
inu á búnaðarþingi 1917. Heiðurs-
félagi Búnaðarfélagsins var hann
kosinn á búnaðarþingi síðastliðið
sumar. Fjölmörg störf önnur
hafði hann á hendi. Síðustu árin
dvaldi hann hjá yngsta syni sín-
um austur á Selfossi, en flutti
aftur hingað til bæjarins síðast-
liðið haust. Síðastliðinn laugardag
fékk hann hálsbólgu, fékk lungna-
bólgu í legunni og andaðist fimtu-
dagskvöld 1. þ. m.
Svo eru í 'fáum orðum rakin
æfiatriði einhvers gáfaðasta og
grandvarasta heiðursmannsins
sem eg hefi kynst.
Hefði síra Guðmundur nú ver-
ið að velja sér viðfangsefni, ný-
orðinn stúdent, hefði hann senni-
lega ekki orðið prestur heldur vís-
indamaður: annaðhvort meistari í
norrænum fræðum eða stærð-
fræði. Hann var afburða hæfileik-
um gæddur í þær áttir báðar. Hin-
ar skarpgáfuðu tilgátur hans og
skýringar á íslensku máli, munu
engum þeim úr minni líða sem
kynni höfðu af honum. Fáir hafa
skilið eins vel íslenskt alþýðumál
og hann 0g kunnað eins vel að
meta fegurð þess. Var þetta kær-
asta viðfangsefni hans og ekki
gat skemtilegri mann í vinahóp,
er talið barst að þessum efnum.
I Reykholti var hann sannkall-
aður héraðshöfðingi, elskaður og
virtur jafnt af sóknarbörnum
sem öðrum héraðsmönnum. Bóndi
var hann góður í fornum stíl,
hygginn, forsjáll og hagsýnn,
lagði lítt í kostnað, en efnaðist
vel. Var landinu að því hinn
mesti sómi að slíkur maður sat
þann sögufræga stað, er margir
merkir útlendingar sóttu til.
Forsetastörf Búnaðarféíagsins
rækti hann með einstakri sam-
viskusemi og reglusemi. Umbrota-
maður var hann enginn í því
starfi, en virðing félagsins óx og
allir starfsmennirnir og hinir
mörgu aðrir sem hann átti mök
við í því starfi, hlutu að líta upp
til hins grandvara og réttláta
manns, sem ekki mátti í neinu
vamm sitt vita né þeirrar stofn-
unar, er hann veitti forstöðu. Var
það í góðu samræmi við búskap
hans, að aðaláhugámál hans í
búnaðarmálefnum var fóðurtrygg-
ingamálið og lagði hann mikið á
sig fyrir það mál.
Djarfur og hreinn var hann í
stjórnmálaskoðunum og bar þau
mál æ fyrir brjósti. Fram á efstu
ár vár hann óvenjulega gagnrín-
inn og kröfuharður til allra trún-
aðarmanna þjóðarinnar. Dómar
hans um þau mál voru snjallir,
réttlátir og afdráttarlausir. Al-
vörumaður var hann hinn mesti,
heitur tilfinningamaður, trúmað-
ur og ættjarðarvinur.
Fimm barna var þeim hjónum
auðið. Laufey er látin fyrir
nokkrum árum, prýðilega vel gef-
in. Fjögur eru á lífi: Guðrún,
ógift, hefir dvalist ytra nokkur
ár, síra Ásmundur skólastjóri á
Eiðum og Helgi og Guðmundur,
starfsmenn báðir í Landsbank-
anum.
Af einlægri ást og virðingu á
hinum góða Islendingi, hinum
fluggáfaða mentamanni, hinum
grandvara heiðursmanni sem
hvergi var nema að góðu getið,
eru þessi fáu minningarorð rituð.
Tr. p.
----0----
ftltaf að tapa!
Morgunblaðið telur það vel far-
ið að þeir séu efstir á lista hvor
á móti öðrum: Jónas Jónsson
skólastjóri og Jón Magnússon fyr-
verandi ráðherra. Tíminn telur
það líka vel farið. Morgunblaðið
gerír samanburð á pólitiskri starf-
semi þeirra. Tímanum þykir sömu-
leiðis eiga vel við að gera slíkan
samanburð.
Hin eiginlega pólitiska starf-
semi Jóns Magnússonar hefst í
árslokin 1916, að afstöðnum kosn-.
ingum. Jón var þá gerður for-
sætisráðherra. Ilann tók við for-
ystu Ileimastjórnarflokksins af
Hannesi Ilafstein. Sá flokkur var
þá langsterkasti flokkurinn, inn-
an þings og utan. Hafði nálega
meiri hluta á þingi, og mikið
traust af sínum fyrri foringja.
þannig settist Jón á stóra jörð,
í stórt bú. Fáir stjórnmálamenn
hafa betur fengið alt lagt upp í
hendurnar.
Hvað er nú eftir af „herragarð-
inum“?
Enginn talar lengur um Heima-
' jfcjórnarflokk. Hann er ekki leng-
ur til. Sumpart hafa þingmenn
fiokksins fallið, sumpart hafa þeir
farið úr vistinni. Pétur heitinn
Jónsson var aleinn eftir í flokkn-
um í neðri deild í fyrra, en í vet-
ur var enginn eftir.
þannig stendur hann einn eftir
á eyðimörku hinn pólitiski for-
ingi Jón Magnússon.
Hversvegna?
Af því að hann átti sjálfur
engin áhugamál sem hann gat
gefið flokknum til að sameina
menn um. Af því að í honum var
enginn innri eldur. Af því að
hann er alls ekki foringi, heldur
hefir hann látið berast með hin-
um ýmsu straumum sem á hann
hafa skollið. Hann hefir látið
sterkasta strauminn bera sig,
hvaðan sem sá straumur kom.
Og nú er Jón Magnússon fram-
bjóðandi Reykjavíkurvaldsins —
kaupmannavaldsins. Ekki af því
að hann fylgi því valdi af sann-
færingu. Heldur af því að sá
flokkur er í vandræðum með
menn, og þorir ekki ^ð beita
fram sínum eigin mönnum.
í meir en fimm ár hefir Jón
Magnússon farið með æðstu völd
landsins og árangurinn er þessi.
Hinn rótgróni gamli flokkur hans
er hættur að vera til. Út úr vand-
ræðunum tekur kaupmannavaldið
hann upp á arma sína. —
Hin pólitiska saga Jónasar
Jónssonar byrjar líka árið 1916.
þá komu fyrst opinberlega fram
hin pólitisku samtök bænda og
samvinnumanna við landkj örið.
Jónas var og hefir síðan verið
einn aðalmaðurinn í þeim sam-
tökum. Síst hafa andstæðingar
hans dregið dul á að hann væri
þar fremstur í flokki.
Hvað er orðið úr þessum litla
vísi að pólitiskum flokki sem fyrst
bar á 1916?
það er nú orðinn langsterk-
asti flokkurinn á Alþingi, Fram-
sóknarflokkurinn, nálega jafnfjöl-
mennur flokkur og sá, er Jón
Magnússon tók við til forystu í
árslok 1916. Á þessum vetri vann
sá flokkur glæsilegan sigur við
báðar aukakosningarnar sem
fram fóru.
Áhríf þessa flokks á stjórnmál-
in á undanförnum árum munu eng
um dyljast. Síst hafa andstæðing-
arnir dregið dul á að Jónas Jóns-
son hafi verið þar einna fremst-
ur í flokki.
Hversvegna hefir þessi flokkur
eflst svo stórkostlega?
Af því að hann hefir haft áhuga
mál og hugsjónir sem hann hefir
barist fyrir. þessvegna hafa svo
margir safnast undir merkið.
A.ndstæðingar Jónasar Jónsson-
ar hafa heldur ekki farið dult
með, að hann haifi lagt mest til
í því efni. þeir hafa talið hann
liafa það vald og þau áhrif að
hann væri áhrifamesti maður
landsins.
Ályktarorðin hljóta að verða
þessi:
Síðan árið 1916 hafa þeir bar-
ist hvor á sínum stað Jónas Jóns-
son og Jón Magnússon.
Jón Magnússon hefir verið for-
sætisráðherra landsins lengst af
síðan — en samt sem áður „altaf
að tapa“. Hann hefir ekkert fyrir
að berjast. Flokkurinn hans er
tvístraður út í veður og vind. —
Enginn trúir því, ekki einu sinni
þeir sem nú vinna fastast að
kosningu hans, að hann hafi
nokkra foringjahæfileika til að
reisa aftur við þær rústir sem
hrunið hafa alt í kring um hann.
Jónas Jónsson hefir engin völd
haft, ekkert getað stuðst við
nema „mátt sinn og megin“.
Samt hefir hann altaf verið að
vinna. Hann Refir verið forystu-
maður í þeim hóp sem var jafn-
fámennur 1916 og hinir tryggu
menn Jóns Magnússonar eru nú,
en er nú orðinn nálega jafnfjöl-
mennur og flokkur Jóns var 1916.
Mannskaðinn. það má nú telja
alveg fullvíst, eftir árangurs-
lausa leit varðskipsins, að öll
skipin hafa farist sem getið var
um í síðasta blaði, með 42 mönn-
um. það er hörmuleg blóðtaka
fyrir okkar fámenna þjóðfélag.
Ilefir sendiherra Dana sent for-
sætisráðherra samúðarbréf af
hálfu Dana.
Yfirlýsing
kaupmannafiokksins
Síðan kaupfélögin tóku að fær-
ast svo í aukana,að Sambandið er
nú orðið langstærsta verslunar-
fyrirtæki landsins, kaupir inn og
selur flestallar vörur fyrir 2/5
hluta Islendinga, þróast hatur og
óvild á þessum samtökum hjá
nokkrum hluta af kaupmannastétt
landsins, einkum þeim, sem
standa að Morgunblaðinu og ís-
lendingi. Frá kauptúnunum hefir
borist látlaust umtal um að Sam-
bandið væri fjárhagslega ósjálf-
stætt, væri að setja bændastétt
landsins á höfuðið, þyrfti að
sníkja sér sérstaka. landsábyrgð,
eins og togarafélög „ríku“ mann-
anna í fyrra, og að tilgangurinn
með því að fjölga samvinnumönn- ‘
um á þingi væri eingöngu sá, að
bjarga verslunarfélögum sveita-
manna frá að fara á höfuðið með
því að koma hinni fjárhagslegu
ábyrgð á þjóðina alla. Hafa ósann-
indi og dylgjur af þessu tæi
dreifst út frá svo að segja hverj-
um kaupstað á landinu undanfar-
in missiri. Samvinnumenn fóru
sér að öllu hægt. Reyndu að spara
sem mest . öll óþarfa innkaup,
minka eyðslu og skuldir í land-
inu. Niðurstaðan vai’ð lesendum
Tímans kunn af ræðu H. Kr. og
greinum um skuldir landsins út á
við í síðasta blaði. Tveir fimtu
hlutar íslendinga sem versla í
samvinnufélögum, eru nálega
skuldlausir við útlönd, þar sem
hinn hluti þjóðarinnar skuldar
milli 30 og 40 miljónir, eftir því
sem opinberar skýrslur herma, og
blöð kaupmanna viðurkenna nú
með þögninni.
Að lokum voru andstæðingar
samvinnunnar í kaupstöðunum
búnir að endurtaka svo oft þess-
ar staðlausu kviksögur um fjár-
hag bændastéttarinnar og sam-
vinnufélaganna, að þeir voguðu
að láta sömu hugsun koma fram
í ritstjórnargrein í blaðinu, sem
líklega hefir ekki verið eftir rit-
stjórann, þótt hann bæri ábyrgð-
ina. par er sagt, að verið sé að
teygja yfir landið alt hættulegt
fjárglæfrafyrirtæki, þ. e. Sam-
bandið. Eftir anda orðanna var
að sjá, sem tilgangurinn væri sá
með sambandsfélögunum, að eyði-
leggja fjárhagslega mikinn part
af þjóðinni, og að sú eyðilegging
væri mjög nærri því að komast
í framkvæmd.
Fyrir að dylgja þannig um fjár-
hag stórra fyrirtækja, sem hæg-
lega getur stórspilt áliti þeirra og
trausti, dæma erlendir dómstólar
stórkostlegar skaðabætur, nema
sannað verði fyrir dómi, að um-
mælin séu réttmæt. Fyrir slíka
árás á stærsta verslunarfyrirtæki
landsins liefðu slíkir dómstólar
vafalaust dæmt sekt sem skifti
hundruðum þúsunda. Meiðyrða-
mál fyrir skattyrðingar milli ein-
stakra manna er barnaleikur í
samanburði við skaðabótamál
stofnana. Mesta meiðyrðagreinin
sem síðustu árin hefir komið fram
í íslensku blaði, er árás Sigurðar
yngri frá Vigur á ritstjóra Tím-
ans í vetur sem leið. þar var að
kalla mátti meiðyrði í hverri línu.
En jafnvel fyrir slíka grein hefði
höf. eftir gildandi réttarvenjum
ekki fengið nema nokkur hundruð
króna í sekt. Sektarmunurinn er
ekki í því fólginn að ósannindin
um einstakan mann séu ekki jafn-
hættuleg siðferðilega, eins og
ósannindi um stofnanir, heldur er
gerður muriur á þeim fjárhags-
lega skaða, sem einstökum manni
getur orðið að óverðskulduðu per-
sónulegu álasi, eða stofnun að
óverðskulduðum álitshnekki um
fjármál sín.
Formaður Sambandsins, hr. Ól-
afur Briem frá Álfgeirsvöllum,
stefndi blaði kaupmanna tafar-
laust fyrir ummæli þeirra, krafð-
ist að þau yrðu dæmd dauð og
ómerk, og umrætt blað dæmt til
að greiða tvö hundruð þúsund
krónur í skaðabætur til Sambands-
ins fyrir trausts og álitsspjöll.
En eftir sáttafundinn birti
Morgunblaðið svohljóðandi yfir-
lýsingu:
„Hér með afturkallast þau um-
mæli um Samband ísl. samvinnu-
félaga, er birtust í Morgunblað-
inu 18. þ. m., að með þeim félags-
skap væri stofnað til „skulda-
verslunar í stóium stíl, með
ógreiðanlegri samábyrgðarflækju,
sein á að ná landshornanna á
milli og úr er að verða hið hættu-
legasta íjárglæíraspiF.
Ummæli þessi eru algerlega
ómakleg og er Sambandið hér-
með beðið afsökunar á þeim.
þorsteinn Gíslason.“
Jafnframt þessu lét hr. Ólafur
Briem málið og skaðabótakröfur
niður falla. Sambandið kærði sig ‘
ekki um að koma fram hefndum
á nokkrum einstökum manni eða
blaði, heldur að slá niður ósvífn-
um óverðskulduðum rógi um fjár-
mál þess,
Út í hina persónulegu hlið máls-
ins skal ekki farið hér. Mín skoð-
un er, að hr. þ. G. hafi ekki skrif-
að umrædda grein sjálfur, og að
hann hafi enga löngun haft til að
skrifa á þá leið. Greinin er aftur
á móti skilgetið afkvæmi eigenda
Mbl. og þess pólitiska flokks, sem
að blaðinu stendur. þó að orð
greinarinnar séu ósönn 0g ómak-
leg, þá er ekkert í þeim, sem ekki
hefir verið reynt að læða inn í
þjóðina með munnlegri „agita-
tion“ undangengin missiri. Aðal-
þýðing þessa máls, sem ekki á
sinn líka í sögu íslenskrar blaða-
mensku, er að mestu mótstöðu-
menn samvinnuhreyfingarinnar,
eigendur Mbl., treysta sér eklci
til að standa'við þessi orð sín fyr-
ir dómi. þeir vita að þau eru
röng. þeir vita að fyrir að hafa
sagt þau opinberlega þyrfti að
greiða alveg óvanalega háa sekt,
af því þau eru tilhæfulaus. Að
höfuðandstæðingar samvinnufé-
laganna gera sjálfir ómerka þessa
landfrægu og alþektu slúðurkenn-
ingu um fjárhag samvinnubænda,
er meir en lítil auglýsing fyrir
Sambandið og deildir þess. Og
enginn dómari getur farið ver
með þær mörgu Leitis-Gróur, sem
undanfarin missiri hafa breitt út
hina sömu staðlausu stafi í mörg-
um mismunandi munnlegum út-
gáfum. Væntanlega gætir það
fólk betur að tungu sinni í þessu
efni, heldur en hingað til, er það
skilur hversu alvarlegar afleiðing-
ar athæfi þess getur haft fyrir
fjárhag þeirra, sem þannig fara
að.
það má fullkomlega treysta því,
að það skref, að ógilda hin um-
ræddu orð og biðja afsökunar á
þeim, hefir ekki verið stigið fyr
en eftir nákvæma yfirvegun. það
er enginn vafi á, að útgefendur
Mbl. hafa. athugað sekt þá, er
Framh. á 4. síðu.