Tíminn - 17.06.1922, Qupperneq 1

(ðjaíbfeti
05 af^raöslumatur Cimans er
5 i g u r g e i r ^ri&rifsfon,
Sambanösbúsinu, Hevfjauíf.
^fereifcsía
C í m a n s er í 5ambanösl)úsinu.
©pin óaglega 9—\2 f. I)
Sími <I96-
YI.
Beykjavík 17. júní 1922
25. blað
Utan úr heimi.
(Kafli úr bréfi frá ísl. námsmanni
í pýskalandi.)
Hér virðist mér menn vera
sömu skoðunar á genglnu og
Framsóknarmenn í þinginu, en
þeir hérna treysta sér ekki til að
leggja út í innflutningshöft,
vegna þess að sparnaðurinn
mundi hvort sem er lenda í vasa
Frakka. Eg hefi töluvert kynt
mér gengismálið, og við það orð-
ið enn gallharðari móti gengi, en
nokkurn tíma áður, því gengi er
ekkert annað en lán hjá þjóðinni,
og ef nokkurskonar spekúlationir
komast þar inn í, bætist altaf á
það. Að minsta kosti það sem út-
lendingar og aðrir græða á þeim.
þegar gengi fer lækkandi, fell-
ur alt í ljúfa löð og allir græða
nema verkafólk, vörurnar hækka
ótt, skuldir eru borgaðar í mörk-
um og „gullaxarnir“ ánægðir, því
þeir sem eru ekki nógu gáfaðir
til að fylgjast með verðlaginu,
setja bara alt upp um 50% á viku
hverri! Menn kaupa alt sem hönd
á festir og eyra heyrir. En ein-
hverntíma kemur að ,,krísunni“,
og hún stendur yfir í Austurríki
nú frá febrúar. Englendingar
veittu Austurríkismönnum lán,
eins og allir vita, og settu þau
skilyrði, að ríkið hætti að halda
matvöruverði niðri' með því að
borga mismuninn. Við þetta létt-
ist á ríkissjóðnum í bráð, svo krón
an austurríska snarhækkaði úr ca.
2 pfennig í 4 pf., eða rúmlega
helming. Matvörur hækkuðu aft-
ur á móti afskaplega við að rík-
iseftirlitið hætti (ríkiseftirlitið
hans Garðars!). Iðnrekendur, sem
höfðu getað byrgt landið í skjóli
verndartolla, fóru í hóþum sam-
an á höfuðið, því þeir höfðu keypt
vélar á marga tugi þúsunda og
verðið orðið að afskrifast á vör-
unum, en nú voru þýskar vörur
alt í einu orðnar helmingi ódýr-
ari en áður, svo framleiðslan hætti
snögglega, því verkalaun gátu
ekki lækkað, en þurftu að hækka.
Á 2 vikum urðu um 100 þús. at-
vinnulausir, og altaf bættist við.
(pessi tala er eftir minni, svo hún
er ekki áreiðanleg). Og nú er álit-
ið að hungursneyð geti brotist
út af fullum krafti þá og þegar,
langt um verri en hún hefir nokk-
urntíma verið áður. þarna hefir
maður dæmi um, hvernig það
verkar þegar gjaldeyririnn stígur
eftir langs tíma hrun.
þeir „kurs“-menn heima hafa
auðvitað rétt fyrir sér með að
hægra væri að fá gjaldeyrir —
meðan hann fellur. En sé hann bú-
inn að falla lengi, lamar hann alt
við hækkunina. Okkar peningar
eru ekki búnir að vera svo lengi
undir verði, að þetta sé búið að
verka svo mjög, enhver dagurinn
er með útgjöldum, sem verður
erfitt að greiða seinna, og þó að
lán sé slæmt, er þó hægt að hafa
áhrif á, hvernig það legst á, en
gengisskuldir, sem eg kalla, er
það ómögulegt. Við verðum því
að leggja hart að okkur, en með
innflutningshöftum lcoma strax
erfiðleikar, með láni leggjast þeir
á, þegar við mundum annars vgra
að hressast, en gengi eyðileggur
alt í lengd, þó það hjálpi í bráð.
Heima var eg á móti gengi, án
þess þó að vita hvers vegna, en
nú er eg sannfærður um, að það
er sú mesta ógæfa, sem hugsast
getur, til lengdar. Um Austurríki
heyrist lítið í íslenskum blöðum,
en því meira um þýskaland, og
þar má segja að alt gangi vel
sem stendur, en þeir sem hugsa
til breytinganna upp á við fyrir
markið, eru ekki bjartsýnir.
---o---
Grænlandsmálið.
.Eftir
Einar Benediktsson.
I.
þrætan um réttinn yfir Græn-
landi er nú farin að vekja alvar-
legt athygli úti um heiminn. Nor-
egur og Danmörk standa þar and-
víg, og er svo að sjá, sem þykkj-
an verði æ þyngri á báða bóga.
Menn sjá nú, að konungsförin til
Grænlands í fyrrasumar var ekki
svo meinlaus eða sjálfsögð athöfn,
sem látið var í veðri vaka í dönsku
blöðunum. Hér er verið að gera
órétt öðrum þjóðum, og það eitt
má nú telja víst hjeðan af, að
þetta nýja landnám Dana 1921,
nákvæmlega 200 árum eftir að
norskur trúboði var sendur þang-
að í því skyni að bjarga „Aust-
urbygð“, verður ekki tekið með
þegjandi þakklæti.
það er nú ekki lengur vansa-
laust fyrir íslendinga að standa í
aðgerðaleysi hjá rekstri þessa
máls. Vér berum nú að öllu leyti
sjálfir ábyrgð á því, sem fer
fram í utanríkismálum vorum. Að
vísu er það svo, að danskir sendi-
herrar reka erindi vor erlendis,
því nær að öllu leyti, en því frem-
ur hljóta íslendingar að standa
vel á verði í þessu máli vegna þess
að hér er um hagsmuni og kröf-
ur Dana sjálfra að ræða gegn
oss, sem höfum frá öndverðu num-
ið og bygt Grænland og aldrei
týnt rétti vorum til þess. Eg hefi
sýnt fram á nokkur meginatriði í
sögu Grænlands í íslenskum blöð-
um fyrir vestan og lít svo á, að
fullgildar sannanir séu þar fram
bornar um eignarheimild íslands
yfir þessari fornu nýlendu vorri.
Islenskur þegn nam Grænland og
bygði það frá íslandi. Árið 1261
lét Noregskonungur jafnsnemma
bæði hér og á Grænlandi safna
undii’skriftum ýmissa höfðingja
og húenda undir megininntakið í
Gamla sáttmála: að þeir skyldu
sverja lönd og þegna undir kon-
ung. það er fullsannað, að sam-
kyns skilmálar voru settir í báð-
um löndunum um reglulegar sigl-
ingar frá Noregi 1721, eftir langt
tímabil, þar sem brotið hafði ver-
ið á móti þessu skilyrði af hálfu
hinna erlendu konunga, og eftir
að menn höfðu lengi verið fregna-
lausir um ástandið á Grænlandi,
fór Hans Egede þangað, sam-
kvæmt þekkingu Norðmanna, er
þeir höfðu fengið frá Islending-
um um leiðir og hafnir, í þeim til-
gangi að hjálpa við þeim leifum
af íslenskri mannabygð,. sem tal-
ið var víst að myndi ennþá finnast
þar í landi. þessi ferð var gerð
með ráðstöfun konungs,til þess að
fullnægja skilmálum þeim, er
Grænlendingar höfðu sett til
forna, þegar þeir, ásamt með Is-
lendingum (Ólafr Grænlands-
biskup var á alþingi, þegar Gamli
sáttmáli var gerður) tóku yfir
sig hið umboðslega vald, sem
vantaði í elstu stjórnarskipun
vora. þegar Noregur skildist frá
Danmörku 1814, voru ísland,
Grænland og Færeyjar öll í sömu
réttarstöðu og það var síðan kent
óspart af lögfræðingum Dana, að
þessar norðlægu hjálendur væru
innlimaðar í hið danska ríki. En
þegar ísland var loks látið laust,
gerðist það án breytingar á
grundvallarlögum Dana. þannig
var algerlega kollvarpað innlimun-
arkenningunni, jafnt um Island
sem Grænland.
það munu vera einkum tvö
meginatriði þessa máls, sem vald-
ið hafa því, að almenningur hér
á landi hefir ennþá látið sér hægt
í því að hefja kröfur sínar gagn-
vart Dönum til afhendingar á
Grænlandi undir hið gamla móð-
urland þess. Fyrst og fremst var
aðstaða íslendinga þannig í
stjórnarbaráttunni gegn Dönum,
að óhyggileg-t mátti virðast að
hafa það á oddi, hvernig fara ætti
með nýlenduna gömlu. það var í
rauninni ekki hægt að ætlast til
þess, að máli þessu yrði hreyft
hér, fyr en nú á síðasta ári, enda
má geta þess, að Danir voru gerð-
ir þess varir, meðan stóð á samn-
ingum við þá um ríkisstofnun á
Islandi, að menn héldu fram kröf-
um hér um opnun Grænlands. 1
öðru lagi hefir það ekki verið
gert þjóðinni nægilega ljóst, hve
afarmikilvægt það er fyirr hags-
muni og velferð vora, að réttar-
staða Grænlands verði ákveðin
samkvæmt því, er söguleg rök öll,
sanngirni og -réttlæti heimta,
þannig, að Grænland verði viður-
kend eign Islands og látið njóta
sömu alþjóðaverndar, eins og land
vort býst við.
Einstakir menn munu sín á
milli hafa látið í veðri vaka hér,
að um litla hagsmuni sé að ræða
fyrir Islendinga, hvernig sem fari
um Grænland. En þetta er herfi-
legasti misskilningur. það hefir
stórkostlega mikil áhrif á efnahag
þjóðar vorrar, hvort hún er svift
þessu gamla öðali sínu, eða hún
er látin njóta þess að réttum lög-
um. Og ennfremur getur það
varðað stöðu íslands sjálfs, frelsi
þess og þjóðerni, hvernig þessu
máli verður ráðið til lykta.
Um hvorttveggja þessara atriða
mun eg fara fáeinum orðum til
skýringar í næstu grein.
---o-----
Báiuu maður
seui liflr.
I bók minni, þeirri sem komið
hefir út neðanmáls í Tímanum í
vetur, var á einum stað komist svo
að orði, að fyrir tuttugu árum
hefði mesti stjórnmálamaður
landsins frá síðasta mannsaldri
fallið við kosningar fyrir ein-
hverjum mesta liðléttingi sem set-
ið hefir á þingi. Var þetta tekið
sem röksemd fyrir því, að hlut-
fallskosningar væru betrá fyrir-
komulag heldur en að láta ein-
faldan meiri hluta ráða öllum úr-
slitum. Eg ætla að skýra þetta
mál lítið eitt. það hefir sumstað-
ar brytt á misskilningi, sem og
mátti við búast, þar sem um til-
tölulega nýafstaðinn atburð er að
ræða, þar sém andstæða og hleypi-
dómar samtíðarinnar eru ekki enn
horfnir inn í hið kalda ljós sög-
unnar.
Sá maður, sem átt var við ann-
arsvegar, var Páll Briem. það er
líka sá liðurinn, sem um hefir
verið deilt. Um hinn manninn og
stjórnmálahæfileika hans hefir
aldrei verið neinn skoðanamunur.
Hæfileikar hans koma ekki mál-
inu við nú orðið.
Eins og flestir vita, var Páll
heitinn þá einn af æðstu em-
bættismönnum landsins. En það
var ekki embættisvald hans, sem
gerði hann merkilegan. Amtmenn,
landshöfðingjar, ráðherrar og
fleira fólk af því tægi hefir setið
hátt um sína daga, en gleymst
um leið og æfinni lauk, eða hvik-
ull þingmeirihluti gaf þeim tæki-
færi til að eyða æfinni í sljóu iðju-
leysi við spil eða reyfaralestur.
það sem*einmitt gerir æfi Páls
Briems sérstaklega merkilega er
að hann skyldi vera slíkur maður
sem hann var, þó að hann væri
hátt settur embættismaður. Flest-
ir slíkir menn eru svo önnum kafn
ir við að gæta þess skipulags, sem
þeim er í hendur fengið, að vaka
yfir, að þeir komast ekki yfir að
sinna stórfeldum umbótamálum.
þetta á ekki einungis við á Is-
landi, heldur svo að segja í hverju
landi.
þegar Páll var ungur maður,
varð hann sýslumaður í héraði,
þar sem réttarfarinu hafði verið
hagað á þá vísu, sem nú er kend
við Jón Magnússon. Sýslumaður
greip hart í taumana, svo að ekki
hefir endranær verið sýnd meiri
röggsemi hér á landi, að halda
uppi lögum og rétti. Mál eins og
Siglufjarðarpósthúsið hefði farið
öðruvísi í höndum hans heldur en
raun varð á. Ábyrgðarmenn
starfsmannsins hefðu áreiðanlega
verið látnir borga, áður heldur en
landssjóður tapaði stórfé.
þegar Páll fluttist til Akureyr-
ar, tók hann að skifta sér af kláða
málinu. Meðan hann var á Suður-
landi, var hann einn af helstu
mönnum í Stokkseyrarfélaginu,
sem var þá eitt hið þroskamesta
kaupfélag á landinu. það félag
sendi út lifandi sauði, til Eng-
lands, eins og önnur kaupfélög um
það leyti.
Páll heitinn vissi um allan und-
irbúning innflutningsbannsins í
Englandi, og að landeigendur þar
báru m. a. við sýkingarhættu af
erlendu fé. Hér var engin fjársýki
nema kláðinn. Tækist að útrýma
honum, var aðalástæðunni fyrir
banni í Englandi gagnvart Is-
landi rutt úr vegi. Bændur höfðu
yfirleitt of lítinn skilning á mál-
inu. Voru vonlausir yfirleitt um
að kláðinn yrði læknaður, síst út-
rýmt. En Páll Briem lét það ekki
á sig fá. Hann fékk hingað norsk-
an bónda, sem sýnt hafði frábær-
an dugnað að útrýma kláðanum í
Noregi, til að standa fyrir lækn-
ingunum. Mótþrói sauðfjáreig-
enda, tómlæti og hálfvelgja þings
og stjórnar varð alt að láta undan
þessum sterka, framsýna, hug-
heila manni, sem með valdi þekk-
ingarinnar sýndi íslendingum
hversu útrýmæ mátti, eða lama
svo að eigi gætti, þessum land-
læga óvini sveitanna, fjárkláðan-
um. En vinsældir fékk amtmaður
ekki fyrir þetta fremdarverk.
Enginn maður var eins hataður
um þetta leyti víða á landinu, eins
og hann, eingöng’u af því að hann
var að hrinda frá þjóðinni alvar-
legri framtíðarhættu. Fyrir mót-
þróann var sumstaðar svikist um
við lækningarnar, einkum þar sem
alþýðumentunin var á lágu stigi.
þessvegna er ekki verkinu fulllok-
ið enn. Nú, þegar nærri liggur
að opna mætti England aftur fyrir
innflutningi sauðfjár héðan, ef
engin átylla væri með sýkingar-
hættu, mun bændastéttin skilja
betur framsýni þessa mikla braut-
ryðjanda.
Mótþróa mikils hluta af fullorðn
um mönnum í landinu gegn fram-
förum, gegn því að bæta líf
manna í landinu, kendi Páll ment-
unarskorti. I ritgerðum sínum
um landsmál kom hann aftur og
aftur að hinu sama efni, þýðingu
uppeldisins fyrir þjóðarheildina.
Hann hafði enga oftrú á menning-
unni hér á landi. Sagði upp í op-
ið geðið á þjóðarhrokanum, að Is-
lendingar væru mestu andlegir
horkóngar í Norðurálfunni. Sú
hreyfing sem komst á skólamál-
in hér á landi um og eftir aldamót-
in var nær því eingöngu honum
að þakka.
Á Akureyri voru samtíða Páli
nokkrir af nafnkendustu og gáf-
uðustu mönnum landsins. 1 hóp
þeirra var Páll hinn sívakandi eld-
kveikjumaður. Dæmi, sem einn af
samverkamönnum hans hefir sagt
þeim, sem þetta ritar, sannar
þetta. Drykkjuskapur var mikill á
Akureyri, eins og víðar, um þetta
leyti. Páll gerði félag með helstu
kunningjum sínum til að hjálpa
þessum lánleysingjum. Sjálfur
tók hann að sér blásnauðan barna-
mann, sem var fullkominn
drykkjuræfill. Hann tók manninn
eins og sálarlegan sjúkling, hjálp-
aði honum, útvegaði honum at-
vinnu, sýndi honum tiltrú í öllu.
Brátt kom þar að manninum þótti
ekkert ráð ráðið nema hann hefði
fyrst borið það undir þennan vin
sinn. Drykkjuskapurinn hætti.
Maðurinn varð efnalega sjálfstæð-
ur. Heimilið varð bústaður heil-
brigðra manna. Lán og hamingja
streymdi inn í hús, þar sem áður
var ekkert nema eymd og niður-
læging. Aðrir kunningjar Páls
tóku aðra ógæfumenn, eftir því
sem þeir voru menn til. En það
er af skjólstæðingi Páls að segja,
að þegar amtmaður flutti burtu,
náði vínið aftur yfirhöndinni.
Segulmagn hins sterka, læknandi
vilja hætti þá að hamla móti
sjúkleikanum.
Margir sem hafa komið til Ak-
ureyrar hafa veitt því eftirtekt,
að bærinn er snyrtilegri, og skipu-
legar bygður en önnur íslensk
kauptún. Amtmaðurinn var þar
líka framsýnn. Að hans tilhlutun
var bæjarlandið mælt, og komið
skipulagi á götur um það, og
framtíðarplan bæjarins. Reykja-
vík liti öðrpvísi út, ef hún hefði
átt nokkurn slíkan forráðamann.
Eitt af því, sem einkendi Pál
mest var áhugi hans fyrir ungum
mönnum, skilningur á þeim, og
til hvers þeir voru best fallnir.
Hann var bókstaflega á veiðum
hvar sem hann fór, eftir manns-
efnum, og jafnframt að finna
handa þeim þau verkefni, þar sem
þeir gætu gert mest gagn. Tvö
dæmi af mörgum skulu nefnd.
Amtmaður var eitt sinn á ferð um
Fnjóskadal. par sá hann á einum
bæ stóran, vel hirtan kartöflugarð
kringum litla volga uppsprettu.
Vegna veðráttu er annars lítið um
garðrækt þar í dalnum. Nætur-
frost á vorin og sumrin gera
garðrækt þar lítt framkvæman-
lega, nema þar sem jarðhiti er.
Páll spurðist fyrir um hver hefði
gert þennan fallega, vel hirta
garð, þar sem engir aðrh’ gáfu
v Framh. á 4. síðu.