Tíminn - 29.07.1922, Side 1

CS>jaíb£eá
0.3 afyveiðslumaður Cimans er
5 i 3 u r 3 e i r J r i & r i f s f 0 n,
Sambanösinisiuu, HcYfjainf.
^Kfereiböía
C í m u n s er í Sambanösljúsinu.
(Opin ba^Ie^u 9—i2 f. b
Sími 4()fí.
VI. ár.
Beykjavík 29. júlí 1922
31. blað
Tvær nýjar leiðir.
.1.
í þeim bjarta, blásandi byr, sem
bændum hefir gefið nú aS undan-
förnu, til að þurka töðuna, hafa
þeir aS líkindum lítiS hugsaS um
votheysgerSina og máske gleymt
aS búa- sig undir aS geta gripiS
til hennar, ef bregSa skyldi til
óþurka, svo sem búast má viS,
einkum hér sunnanlands, þegar
lengra líSur á heyskapartímann.
þessvegna mun ekki vera úr vegi
aS minna menn á þessa heyverk-
unaraSferS, sem á aS verSa þjóð-
ráð, þ. e. alment notuS aSferð til
þess aS bjarga frá stórskemdum
því verSmæti, sem losaS er meS
Ijánum, einkum þegar þurheys-
gerSin verSur ómöguleg,vegna tíS-
arfarsins, en einnig jöfnum hönd-
um meS henni, þótt „byrlega
blási“. Eg ætla þó ekki aS fara aS
kenna mönnum votheysgerS meS
því aS gefa „forskrift“ um aSferS-
irnar viS hana. — Um þær get eg
vísaS til ritgerSa Halldórs skóla-
stjóra Vilhjálmssonar o. fl. í Bún-
aSarritinu og í Tímanum, en eg
vildi segja lrá þeim gleðifréttum,
aS nú virSast opnar tvær leiðir —
ekki í sumar aS vísu, en í fram-
tíSinni — til þess aS gera vot-
heysgerSina ennþá öruggari og
betri en hún hefir hingaS til veriS.
Önnur er gripin úr loftinu, svo að
segja — það eru gerlar — hin úr
fallvötnunum — raforka. Heimild-
ir mínar eru um fyrri aSferSina
Tidskrift for det norske Land-
bruk 1920, og heimildarmenn Dr.
Olav Sopp, gerlafræSingur, og
Knap dýralæknir, en um þá síSari
Tímarit verkfræSingafél. 1922 og
Teknisk Tidskrift (sænskt) 1922.
II.
Dr. Sopp minnist þess, aS í Nor-
egi hafi veriS látiS mikiS af vot-
heysgerS Ameríkumanna, hvílíkur
sparnaSur þaS væri aS láta maís-
inn og alf-alfa (lucernur) blátt
áfram í opna stakka og gefa beint
úr þeim á vetrin, og „landar“
heim komnir til Noregs frá Ame-
ríku, hafi ráSlagt mönnum aS
gera slíkt hiS sama. En þetta
reyndist ekki eins vel og af var
látiS, enda voru skilyrSin alt önn-
ur vestra: meiri lofthiti til þess
aS ala gerlalífiS og alt önnur hlut-
föll niilli eggjahvítu og sykurs —
meiri sykur — í maís og alf-alfa
en í norsku grasi. þarna vantaði
þá tvö höfuSskilyrSi fyrir skjótri
gerS og góSum árangri.
í ameríska fóSrínu er nógur
sykur til nægilegrar og skjótrar
alkohólmyndunar, en þaS ver
fóSriS skemdum. — AlkohóliS er
þaS efniS, sem náttúran hefir til
aS varna rotnun. Alkohól- og
mjólkursýrugerjunin á í sífeldri
baráttu viS þá smælingja, sem
valda rotnun og sjúkdómum.
Komist alkohólgerjunin af staS,
þá kemur mjólkursýrugerjun á
eftir, og þá fer aS verSa örSugt
fyrir rotnunargerlana aS njóta
sín, svo aS þeir geti eySilagt efn-
iS, hvort sem er hey eSa annað.
Fyrst verður ediksýrugerjun að
eySa alkohólinu, þá tekur myglan
viS og svo aSrir smælingjar, sem
„plægja akurinn“ fyrir rotnunina.
En til alkóhól- og einkum mjólk-
ursýrugerjunar þarf hita, en
myglan hefir hitann frá sjálfri
sér, aS minsta kosti nógan til þess,
aS dilkar hennar — rotnunargerl-
arnir — geti komiS sér viS.
þegar Ameríkumenn láta sitt
sæta gras í stakka1) viS þann
mikla lofthita, sem þar er, þá tek-
ur alkóhólsveppurinn strax til
starfa og býr í haginn fyrir
mjólkursýrugerjunina.Efnin verSa
strax svo súr og alkóhólblandin,
aS rotnunargerlarnir njóta sín
ekki. En einmtit þetta gerir fóSr-
iS lystugt og ljúffengt.
En þetta fer á annan veg, þeg-
ar votheyiS er gert í köldu lofts-
lagi. þaS kemur aS vísu gerjun í
fóSriS, en þaS er aSallega mygl-
an 0g rotnunin, sem henni valda.
FóSriS verSur þá óholt fyrir
skepnurnar og spillir afurSum
þeirra. „IlvaS skal þá til varnar
verSa?“ AuSvitaS þaS, sem undir
svo mörgum öSrum kringumstæS-
um verSur aS liSi: Setja ger og
mjólkursýrugerla í fóSriS og
hlynna aS þeim svo, að þeir njóti
sín sem best. Engin óvitlaus elda-
buska bakar gerlaus brauS, eng-
inn gerir ost án hleypis, enginn
öl án ölgers, og þaS á heldur eng-
inn aS gera vothey án votheys-
gers. En eigi þaS aS duga, þá verS
ur aS ganga frá heyinu í gryfjum
— ekki í opnum stakki — og gei-
iS verSur vitanlega aS vera gott.
Út frá þessum skoSunarhætti hef-
ir dr. Sopp leitaS nú árum saman
aS besta gerinu, ekki einungis til
votheysgerSar, heldur líka til þess
aS geyma megi kartöflur óskemd-
ar frá hausti til vors, bæSi til
fæSu og fóðurs. Mygluna verSur
aS varast, hún er brautrySjandi
rotnunargerlanna, og myglaS og
rotnaS fóSur eySileggur kýrvömb-
ina (meltingarfærin), mjólkina og
mjólkurmatinn. þaS verSur aS
skella í lás fyrir þessum hjúum,
og aSferSin er þessi: Gera vot-
heysgryfju, eftir „konstarinnar
reglum“, troSa í hana fóSrinu og
hella gervökva yfir — alveg yfir
— leggja lok á og fergja svo aS
altaf vætli upp úr. GeriS þarf aS
kaupa — votheysgerduft á glös-
um, gera æSisterkt seySi af kál-
blöSum, rófnablöSum eSa há, færa
hratiS upp úr meS kvísl, svo aS
hreint seySi verSi eftir, kæla þaS
niSur í góSan handarhita — nál.
40°, hræra geriS vel saman viS og
láta þetta síSan standa vel til-
byrgt í dægur. þá er gervökvinn
tilbúinn, og honum er írt yfir hey-
iS, jafnskjótt sem frá því er geng-
iS í gryfjunni. Reyndar gerir ekk-
ert til — tefur bara ólguna —-
þótt allur gervökvinn sé látinn of-
an á, þegar gryfjan er full. pó
má telja hitt betra, að láta þaS
smátt og smátt, um leið og' geng-
iS er frá í gryfjunni — eins og
þegar hey er saltaS. Vilji maSur
flýta gerjuninni — en þess er
sjaldan þörf —- þá má hella volgu
vatna í fóSriS.
þótt geymsla kartafla komi
ekki beint viS votheysgerS — og
viS höfum litlar kartöflur aS
geyma — þá vil eg þó líka geta
um tilraunir dr. Sopp til þess aS
firra þær skemdum og efnatapi,
viS geymsluna, og' ef til vill get-
*)það er reyndar amerískt-norskt
skrum að tala um votheysgcrð í opn-
um stökkum, sem aðalreglu, því að
langoftast er votheyið sett í vandað-
ár, steyptar, sívalar votheyslilöður
(Silo) og einmitt þetta á drjúgan þátt
í góðum árangri. — En hitt var meira
í munni, og gekk betur í íólkið. M. S.
um viS haft þess not, þegar far-
iS verSur aS nota allan jarShita í
landinu viS kartöfluræktunina.
Hann getur þess, aS þjóSverjar
— mesta kartöfluræktarþjóSin —
hafi lengi nagaS af sér neglurnar
yfir því mikla efnatapi, sem verS-
ur á kartöflunum viS vetrargéymsl
una, einkum á fóSurkartöflunum,
þar sem tapiS verSur alt aS 50%.
Fyrst reyndi hann — eins og
þjóSverjar gerSu — Bacillus Dell-
riicki, en þaS varS honum ekki
aS liSi. þá gerSi hann nýja gerla-
blöndu af „heimalningum“, og hef
ir nú reynt hana í hokkur ár meS
góSum árangri. þannig hefir dr.
Sopp geymt soSnar kartöflur á
hlýju lofti, hnallaSar niður í tunn-
ur, eSa á glösum, frá því í ágúst
1917 til október 1918 og frá októ-
ber 1918 til mars 1920. Eftir
þessa geymslu voru þær svo góS-
ar, aS hann gat haft þær í brauS,
og efnatapiS var aSeins 5%.
BæSi votheysgeriS og kartöflu-
geriS fæst keypt hjá A.s. Gær viS
Kristjaníu, og fylgir því leiSar-
vísir. Frh.
Metbsalem Stefánsson.
---0---
Heilsuhælið
á Vífilsstöðum.
[Enda þótt eg hafi ekki getað kom-
ist að raun um, hvort einstök atriði
eftirfarandi greinar hafi við full rök
að styðjast, hefi eg talið sjálfsagt að
hún kæmi fyrir almennings sjónir og
yrði rædd. Hér er um svo mikið al-
vörumál að ræða, þar sem almenn
óánægja er talin að eiga sér stað uni
rekstur Vífilsstaðahælisins meðal
sjúklinganna, að slíkt mál má ekki
liggja i láginni. Hvaðanæfa af land-
inu senda menn ástvini sína til Víf-
ilsstaða. það verður að vera alveg
trygt, að þeir féi þar hinn besta að-
búnað og aðhlynning að öllu leyti.
það má alls ekki leika. á tveim tung-
um. Fyrir þá starfsmenn hælisins,
sem verða fyrir ákærum í greininni,
cr það og best að máiið komi opin-
berlega fram, úr því á annað borð
farið er að kvarta á bak við. þá
fyrst geta þeir hi’einsað sig. Umræð-
ur' um málið, af beggja aðila hálfu,
verða leyfðar hér í blaðinu. Ritstj.]
þaS sætir furSu aS blöSin skuli
aldrei minnast á ástandiS á heilsu-
hælinu á VífilsstöSum, þar sem
þaS þó varSar þjóSina svo miklu.
Um og yfir 100 manns eru aS
staSaldri neyddir til aS leita sér
þar heilsubótar. LandiS leggur
Hælinu til mörg þúsund krónur
árlega. Fyrir utan þaS aS læknir-
inn lét reisa sér stórt og vandaS
hús á kostnaS landsins, sem mun
liafa kostaS um 150 þús. kr.
Nú eru gengin í gildi berkla-
veikislög, sem hver einasti berkla-
veikur sjúklingur verSur aS
beygja sig undir. Er þá ekki nema
sjálfsagt aS landiS sé skylt til aS
útvega Hælinu lækna og hjúkrun-
arliS sem unandi sé viS. — þetta
einasta hæli sem viS höfum er
hreinasta ágætis bygging og meS
öllum þeim nýtísku útbúnaSi, sem
þaS hefir smámsaman fengiS, ætti
þaS aS geta mælt sig viS hin bestu
hæli í útlöndum. En því miSur er
ekki hægt aS segja þaS um hæl-
iS á VífilsstöSum.
þaS eru víst fáir svo illu van-
ir heima hjá sér, aS þeim ekki
stórbregSi viS þegar þeir koma á
HæliS. Hver sá, sem verSur fyrir
þeirri ógæfu aS verSa berklaveik-
ur og er neyddur til aS fara á
HæliS, finnur þaS fljótt, þegar
þangaS er korniS, aS hann er alt
í einu búinn aS missa öll mann-
leg réttindi. Ilann verSur aS sitja
og standa eins og aSrir vilja og
verSur meir aS segja aS sætta sig
viS aS vera skammaSur út, hvaS
lítiS sem brugSiS er út af reglun-
um, ef læknirinn þá er svo náSug-
ur aS reka ekki viSkomandi burt
af Hælinu þegar í staS. Eru nóg
dæmi þessu til sönnunar. í fyrra
t. d. rak læknirinn sjúkling burt
af hælinu, sem hafSi hvergi höfSi
sínu aS aS halla nema norSur á
Akureyri. IlafSi sj úklingurinn þá
fyrir stuttu haft blóSuppgang og
varS nauSugur viljugur aS kasta
á glæ þeim bata sem hann hafSi
fengiS. Hann varS aS takast á
hendur langa og erfiSa vetrarferS.
Og hann dó þvínæst eftir nokkra
legu.
í staS þess aS fara á „fitukúr“
þegar á HæliS kemur, eru þaS
víst allflestir sem fara á „sultar-
kúr“ þar til þeir hafa tamiS sér
aS borSa matinn, sem á borS er
borinn. Tekur þaS náttúrlega mis-
munandi langan tíma, eftir því
hverju fólk er vant og hve frískt
þaS er. Fyrir mjög veikt og lyst-
arlaust fólk er þaS nærri ógern-
ingur aS venja sig á aS borSa mat-
inn. þaS hefir komiS stundum fyr-
ir aS 40—50 sjúklingar hafa orS-
iS samstundis veikir, vegna þess
aS maturinn hefir veriS illa tilbú-
inn eSa skemdur. En vogi einhver
sjúklingur sér aS kvarta yfir því
viS læknirinn, aS matur sé slæm-
ur eSa hrár, er hann vanur aS
skamma viSkomandi sjúkling
verstu skömmum, án þess aS taka
tillit, til þess hvort hann þolh: þaS
eSa ekki, og stundum rekur hann
burt af Hælinu þá sem hafa slíka
frekju í frammi aS kvarta undan
einu eSa öSru. það má svo aS
orði kveSa, að sjúklingar á Vífils-
stöðum hafi ekki málfrelsi, um
ólagið sem þar viðgengst, því að
þeir eiga það á hættu að verða
reknir og þaS er um marga nálega
hið safna og að kveða upp yfir
þeim dauðadóm, því að fæstir eru
svo vel efnum búnir, aS þeir geti
sótt heilsuhæli erlendis.
það væri fróðlegt að vita til
hvers Hælið notar allar þær þús-
undii' króna sem það fær. því aS
alt er þar skorið við nögl, jafnt
í einu sem öllu, en samt mega
sjúklingarnir borga 5—6V2 kr. á
dag, og er það meir en fullkomin
borgun fyrir fæðið, þótt það væri
betra en það er.
Vesalings fólkið sem neytt er
til að senda sína nánustu á Ileilsu-
hælið á Vífilsstöðum. það er von
að því ofbjóði þegar það fréttir
hvernig búið er að sjúklingunum.
Maturinn er borinn þeim á
sprungnum undirskálum, og
mjólkin, sem er þó hrein og góð,
í tommuþykkum bollum. Full-
frískt fólk myndi fá ógleði af að
sjá hvernig rúmliggjandi sjúkling-
um á Vífilsstöðum er borinn mat-
urinn.
Svo maSur snúi sér að hjúkrun-
inni, þá er hún bæði lítil og ófull-
komin. Yf irh j úkrunarkonan er
dönsk og ætti það ekki aS eiga sér
stað, því að fólkið skilur hana
ekki og hún ekki það. Hjúkrunin
á Vífilsstöðum er yfirleitt sorg-
lega léleg. það lítur úf fyrír að
læknirinn brýni það mest fyrir
hjúkrunarkonunum aS vera harð-
ar og kaldar við sjúklingana, svo
aS þeir komist ekki upp á að gera
neinar kröfur. það eru mikil við-
brigði fyrir veikt fólk að fara að
lieiman frá umhyggjusömum ætt-
ingjum til læknisins á Vííilsstöð-
um, en ennþá meiri viðbrigði fyr-
ir fólk sem verið hefir á heilsu-
hælum erlendis og er búið að venj-
ast því að hafa góða og hugsun-
arsama lækna og ágætar hjúkrun-
arkonur.
Erlendis er það venja, þegar
fólk er mjög veikt, að það fær
hjúkrunarkonu til að sitja hjá sér
nótt og dag og læknirinn vitjar
um það oft á sólarhring og situr
stundum hjá sjúklingnum, til þess
að róa hann. En á Vífilsstöðum er
öSru máli að gegna. þótt sjúkling-
urinn sé svo veikur og máttvana,
að hann tæplega geti rétt hönd-
ina út eftir vatnsglasinu á nátt-
borðinu hjá sér, er enginn til að
rétta honum það, nema ef vera
kynni annar sjúklingur, sem er
á sömu stofu. Hjúkrunarkonurnar
eru alt of fáar og læknirinn kem-
ur sjúklingum alls ekki upp á það
aS láta dekra við sig — jafnvel
þótt þeir séu dauðvona. Og eng-
urn dettur sú fífldirska í hug að
kalla á læknirinn að nóttu til þó
að einhverjum sjúkling líði eitt-
hvað sérlega illa. Nei! Hann má
bíða eftir stofugangi læknisins, ef
það þá ekki ferst fyrir vegna þess
að læknirinn þarf að fara til
Reykjavíkur.
Barnahælið er taliS vera heldur
gott og er það víst að svo miklu
leyti sem yfirhjúkrunarkona þess
fær við í’áðið. Alveg óvart hefir
þar slæðst inn hjá lækninum
óvanalega góð og elskuleg stúlka,
sem börnin eru mjög hænd að.
En ekki skil eg að foreldrar sem
koma að heimsækja bömin séu
hrifin af andrúmsloftinu, sem er á
stofunum, því að fullorðnu fólki
slær fyrir brjóst þegar inn kemur
í óloftið
Annars hefði læknirinn. átt aS
láta bæði húsið sitt og barnahæl-
ið bíða betri tíma, því að hann
var engan veginn fær um aS sjá
um þá sjúklinga, sem hann hafði,
þó að hann færi ekki að bæta við
sig 20—30 börnum. Á góðum
heilsuhælum erlendis, sem hafa
jafnmarga sjúklinga og VífilsstaS-
ir, eru venjulega 4—5 læknar sem
eru sístai'fandi frá morgni til
kvölds. En á Vífilsstöðum lætur
læknirinn sér nægja að vera einn
og meir að segja fer til Reykja-
víkur 2—3 í viku. Við Ilælið vinn-
ur hann í allra mesta lagi 2—3
tíma á dag.
Við höfum reynt það, sjúkling-
arnir, að herra Sigurður Magnús-
son er þessu starfi ekki vaxinn
að neinu leyti. þar til brestur
hann kunnáttu, áhuga, dugnað og
síðast en ekki síst manngæsku.
það eru áreiðanlega fáir sjúkling-
ar hr. Sigurðar Magnússonar, sem
ekki mæla kalt til hans, og er það
víst einsdæmi um lækni, sem hef-
ir haft jafnmarga sjúklinga.
það mun mörgum finnast tek-
ið hér nokkuð djúpt í árinni. En
flestir sem verið hafa og eru
sjúklingar á Vífilsstöðum, mundu
vilja undirskrifa þetta, ef ekki
örbirgð þeirra gerir það að þeir
verða að þegja og þola.
Einn af okkar bestu læknum
heldur því fram að bæði í ræðu
og riti sé best að segja sannleik-
ann.
Fyrv. sjúklingur á Vífilsstöðum.
----o----