Tíminn - 16.09.1922, Blaðsíða 2

120
T 1 M I N N
Svar
til Garðars Gíslasonar.
III, Niðurl.
í undangengnum köílum heíir ver-
ið hrundið hinum almenna vaðli G.
G. og því sérstaka dœmi um gæru-
verslunina, sem hann bygði á sjálfs-
dýrkun sína. Nú skal athugaður sá
andi, sem gengur gegnum grein
iians. Nokkrar línur úr síðasta kafl-
anum eru nægilegt sýnishorn:
„Aður en Sambandið kom til sög-
unnar, skiftu félögin við hvern sem
best bauð — höfðu sem frjálsastar
hendur með vöruval, vissu gjarnan
verðlag á báða bóga og hvernig fjár-
hagurinn stóð". — Félögunum „hefir
í seinni tíð verið hrundið út á hálar
brautir með æsingum og ofstopa, og
undir þeim böndum, sem hafa gert
þau ófrjáls og efnalega ósjálfstæð."
Fjöldamargt af saraa tægi fyllir
grein G. G. og samskonar ritsmíðar
í kaupmannablöðunum, stöðugur róg-
ur, ósannindi og illyrði um Sam-
bandið og einstaka starfsmenn þess.
þeir eiga að hafa leitt ógæfu yfir
landið, aukið skuldir og fátækt kaup-
félagsmanna. Ef þeir hefðu ekki ver-
ið til, er svo að sjá sem ríkt hefði
eilífur friður, bændum klappað á
báðar lcinnar af kaupmönnum og stór-
kaupmönnum. Aldrei verðfall á is-
lenskum vörum erlendis. Utlendar
vörur alt af mjög ódýrar. Engin
skuldaverslun. Aldrei stygðaryrði cða
aðfinsluorð út af verslunarmálunum.
Sambandið og starfsmenn þess eiga
uð hafa valdið allri þeirri hnignun,
sem þessir menn þykjast sjá.
Og liver er svo hnignunin? Skuld-
ir 8000 Sainbandsmanna út á við voru
eins og dropi í hafinu síðastliðinn
vetur, eins og margsannað hefir ver-
ið. Skuldir þeirra inn á við voru um
síðustu áramót álíka og skuldir
sumra togarafélaganna með 8—10
hluthöfum. Sambandið nýtur hins
mesta trausts hjá viðskiftabönkum
sínum erlendis og innanlands. Engu
kaupfélagi liefir verið gefinn upp einn
eyrir af skuldum utanlands og innan.
En hvernig litur út hinumegin?
Stórkostlegar skuldir út á við. Hvert
kaupmannagjaldþrotið eftir annað.
Fjölmörgum, enginn veit hve mörgum
gefnar eftir upphæðir, sem nema
stundum hundruðum þúsunda, af
i'önkum hér á landi og lánardrotn-
um erlendis. Garðari sjálfum er vafa-
laust kunnugt um alt þetta, um menn
sem þóttust vera ríkir, en liggja nú
við sveit, með uppgefnar stórskuldir,
gjaldþrota, eða með liengingarólina
æfilangt um hálsinn, nema þeim verði
gefið upp. Og svo kasta þessir óreiðu-
menn skugga á landið alt, á skila-
mennina, á þá sem ekki „svindla" fé
sínu óg annara, á þá sem borga háu
vextina i bönkunum, sem ganga til
að greiða gjafirnar til spekúlantanna.
Um þetta þegir Garðar og hans nót-
ar. En skuldir bændanna og hagur
Sambandsins er þeim áhyggjuefni.
Hefir sannleikanum og borgaralegu
velsæmi nokkurntíma verið meira
misboðið?
Svona er ástundið núna. Víkjum að
friðnum í gamla daga. þegar Garð-
ai var barn í föðurgarði, stpfnaði
Jakob Hálfdánarson hið fyrsta pönt-
unarfélag hér á landi. Friðurinn var
þá ekki meiri en svo, að kaupmaður-
inn á Iiúsavík lagði verslunarbann á
alla sem skiftu við félagið. þó að
hungur og fellir vofði yfir, fengu þeir
ekki mat fyrir peninga nema þeir
gæfust upp fyrir stallbróður Garðars
á Húsavík, og yfirgæfu algeriega
kaupfélagið. Svona var nú sú frjálsa
samkepni þar, og varan auk þess
25% dýrari en i pöntunarfélaginu.
Margt fleira um mildileik kaupmanna
á Húsavik gætu gamlir menn sagt
Garðari enn. Og þó var ástandið þar
ekki verra en annarsstaðar á landinu.
í viðbót við verslunarbannið ofsótti
kaupmaður félagið með þrálátum
málaferlum. Jakob Hálfdánarson
varð eitt sinn að standa 9 tíma fyrir
rétti út af útsvarsþvargi kaupmanns.
Jón á Gautlöndum, Jón i Múla, Sig-
urður í Ystafelli, Pétur á Gautlönd-
um, allir komu þessir menn árum
saman fram í varnarliði samvinnu-
bændanna í ofsóknarmálaferlum
kaupmannavaldsins á Húsavik.
Svona var nú friðurinn þá. Ofsóknir,
málaferli, lygar, rógur, verslunarbann
og fjárhagsþvingun, öllu var teflt
fram til að kefja samvinnu þingey-
inga þegar i byrjuninni. Sama sagan
endurtók sig út um alt land, eftir
því sem pöntunarfélögum fjölgaði.
Smákaupmenn útlendir og innlendir
litu á þau sömu hatursaugum og
heildsalarnir líta nú á Sambandið.
Sama er sagan erlendis. Yngsta sam-
vinnufyrirtækið er alt af rægt mest
og dauðadæmt af keppinautunum. I
Danmörku hefir Samvinnubankinn
verið ofsóttur gegndarlaust síðustu
ár. En við hver reikningsskil hefir
sljákkað um stund í leigulygurunum,
alveg eins og hér á landi þegar eitt-
hvert „sannleiksvitnið“ hefir orðið að
éta ofan í sig opinberlega. Áður var
i Danmörku sama sagan um Fællis-
foreningen, mjólkurbúin, sláturfélög-
in, lánsfélögin, og fyrst um kaupfé-
lögin, sem eru elst. Eftir nokkur ár
vtrður hætt að ljúga sérstaklega
kröftuglega upp á Sambandið. pá
verður það íslenski Samvinnubank-
inn, iðnaðarfyrirtækin o. s. frv.
Friðnum á að hafa verið spilt af
því Sambandið dró umboðslaun og
álagningu úr höndum innlendra og
útlendra braskara, undir yfirráð og til
liagsmuna fyrir félagsmenn sjálfa.
Samvinnublöðin eiga lika að liafa
spilt friði, eftir því sem kaupmenn
segja.
En hvernig var friður sá, sem sam-
vinnuinenn nutu i tíð pöntunarfélag-
anna. Nokkrir leiðtogar þeirra héldu
saman á þingi. þá áttu þeir að vera
leiksoppar og ginningarfífl Zöllners
og Vídalíns. þá kom visan vum að
kaupl'élögin borguðu kampavínið i
veislum þessara erlendu eða hálfer-
lcndu kaupmanna. pá gengu í ísafold
stöðugar glósur um að ltaupfélögin
væru stórskuldug hjá erlendum um-
boðsmönnum. Trausti þeirra var svo
spilt, að þau höfðu nálega ekkert láns-
traust hér á landi. Kaupfélag Eyfirð-
inga mun hafa verið fyrsta kaupfé-
lagið, sem íslensk lánsstofnun skifti
við eins og venja var annars að búa
að kaupmönnum, þ. e. að láta í té
veltufé part úr ári. Hvort þessi tregða
oankanna að skifta við bændur og
kaupfélög, hefir stafað af rógi and-
stæðinganna í blöðum og manna milli,
skal látið ósagt. En hitt þarf að taka
fram, að félögin neyddust þá til að
skulda hjá innlendum og útlendum
stórkaupmönnum, og binda verslun
sína lijá þeim stórkaupmanni, sem
gat lánað veltufé. Kaupfélag Eyfirð-
inga ruddi braut í þessu efni. það
tók bankalán til að borga vörur sín-
ar, en skuldaði ekki hjá kaupmönn-
um. Nú er þetta félag stærst og sterk-
ast allra íslenskra samvinnufélaga.
því sýnist ekki hafa orðið meint við
að hætta að vera lánþiggjandi stór-
kaupmanna. Sambandið hefir fylgt
sömu reglu. það hefir brotið um-
boðsmannaskuldafjöturinn af öllum
sínum deildum, og skuldar þó minna
i bönkum en nokkurt annað verslun-
arfyrirtæki af jafnri stærð. Skyldu
hin beisku tár Garðars yfir Sam-
bandinu stafa aí því, að það hefir
frelsað flest íslensk kaupfélög úr
skuldalilóm umboðssalanna?
Af hinni tilfærðu grein G. G. í upp-
hafi þessa máls má sjá, að hann hlýt-
ur að álíta stofnun Sambandsins glap-
ræði, og þá menn rneiri og minni
ólánsgarma, sem að því hafa unn-
ið, enda er tæpt á því í grein G. G.
og víðar í blöðum kaupmanna. En nú
vill svo undarlega til — og óheppi-
lega fyrir Garðar — að alt sem þess-
ir „vondu“ Sambands- og Tímamenn
hafa gert, er ekki annað en fram-
kvæind á ráðagerð Einars i Nesi, föð-
urbróður Garðars. pað er mikill sómi
fyrir G. G. að hafa verið svo náskyld-
ur einum mesta gáínamanni landsins
á 19. öldinni. En sómi Garðars hefði
vtrið enn meiri, ef hann hefði borið
gæfu til að láta vera að ausa auri þá
glæsilegustu framsýn, sem ti! er eftir
þennan glæsilega vitmann.
í ofurlitlu bréfi frá Einari i Nesi,
meir en 30 ára gömlu, sem tvívegis
hefir verið prentað i Tímariti sain-
vinnufélaganna, lýsir Einar hinu
rétta framtíðarfyrirkomulagi kaupfé-
laganna: Eitt félag við hvei'ja höfn á
landinu. þau hafa samband sín á
milli og sameiginlega stjórn, sameig-
inleg innkaup og sölu á vörum. Er-
indreka til að vinna að innkaupum
á vörum og sölu á Norðurlöndum og
Englandi. Og að lokum blað, til að
fræða um starfsemi félaganna, sem
Einar vill að komi inn á hvert ein-
asta heimili á landinu. Menn geta
tæplega nógsamlega dáðst að spak-
leik þess manns, sem sá fyrir full-
myndað alt skipulag kaupfélaganna.
Sambandið og samvinnublöðin er að-
eins framkvæmd á liugsjón hins
skarpvitrasta manns, sem uppi var
hér á landi um 1890.
En ef Garðar skyldi samt vilja tor-
tryggja Einar i Nesi, og efa nauðsyn
samvinnublaða, þá ætti hann samt
að geta trúað Steingrími Jónssyni,
sem svo vel var mælt með af stétt
Garðars bæði á Húsavík og Akureyri
í vetur sem leið. í inngangi að Tíma-
riti kaupfélaganna 1907- segir St. J.:
„Dagblöð vor hafa flest verið nær því
lokuð fyrir ritgerðum um kaupfélags-
mál. — — í sambandi og samvinnu
geta þau verið öflug til framkvæmda
og örugg gegn árásum." — þessvegna
var Tímaritið stofnað. Garðai' getur
af þessu séð, að áður en Sambandið
tók að fást við verslun, voru blöðin
nær því lokuð fyrir þeim, auðvitað
sökum auglýsinga kaupmanna. Sömu-
leiðis virðist St. J. kannast eitthvað
við „árásir“ á félögin. Skyldi Garðar
geta giskað á hvaðan þær koma?
Garðar segist vera formaður Versl-
unarráðsins. Hann myndi gera sér og
sinni stétt mest gagn með því að
láta lið sitt hætta hinum fávíslegu og
tilgangslausu árásum á fjárhag kaup-
félaganna og Sambandsins. þessi fyr-
irtæki eru og hafa verið öruggustu
fjármálafyrirtæki hér á landi. Og all-
ar tilraunir til að hnekkja gengi
þeirra með atvinnuspillandi dylgjum,
hafa endað með því, að hlutaðeigend-
ur hafa orðið að éta óhróðurinn ofan
i sig, hvenær sem Sambandið hefir
hótað málssókn. Allmikill hluti af
þjóðinni er nú kominn á það þroska-
stig, að geta og vilja reka verslun
sina sjálfir. Engar ofsóknir geta
breytt þeirri staðreynd. Ilinsvegar er
talsvert mikill hluti þjóðarinnar svo
óþroskaður, að hann er ekki fær um
að hafa samvinnu. þar er verkefni
fyrir Garðar og félaga lians. þar eru
menn, sem sökum gáfnafars, skap-
gerðar og mentunarástands hljóta að
skifta við kaupmenn, og bera á baki
sér þá 500 „gróssera" og smákaup-
menn, sem „atvinnu reka“ í höfuð-
staðnum. Garðari ætti að vera nóg
að vita sig sterkan í ríki þeirra and-
lega voluðu, sem væntanlega verður
ekki af honum tekið. J. J.
A víð og dreif.
Hafnlausa ströndin.
Fátt hefir gerst merkilegra i fram-
förum hér á landi, síðustu árin, lield-
ur en sjálfbjörg bændanna i liafn-
lausu liéruðunum, Skaftafellssýslum
báðum og mestum hluta Rangár-
vallasýslu. Fyrst kom kaupfélagið í
Vik og fékk vörur sendar þangað frá
kaupmönnum í Rvik. Síðar gekk fé-
lagið í Sambandið, og fékk sitt eigið
skip sent frá útlöndum á hverju vori.
þá bygðu Skaftfellingar sláturhúsið í
Vík og hættu að reka sláturféð óra-
leið yfir mörg vötn til Rvíkur. þá
iétu Skaftfellirigar smiða stóran vél-
bát, sem heldur uppi samgöngum þeg-
ar veður leyfir milli Rvilcui', Vest-
mannaeyja og Víkur. þá gerði Víkur-
félagið útibú á söndunum austur við
Siðu, flutti vörurnar þangað sjóveg
frá Vík, til að spara bændum óþarf-
ar kaupstaðarferðir. Austur-Skaftfell-
ingar stofnuðu sitt kaupfélag laust
eftir stríðið. þeir fá sínar aðalvörur
fyrir milligöngu Sambandsins, beint
frá útlöndum til Ilornafjarðar. því
nær allir bændur í sýslunni gengu í
félagið. Loks komu bændui' í hálfri
Rangárvallasýslu með Kaupfélag Ilall
geirseyjar. þar er hafnleysið einna
tilfinnanlegast, og minst vikuverk að
fara með vagna austan yfir þverá
til Rvíkui'. Er erfitt að reikna nógu
hátt kostnað við slíka flutninga vor
og liaust. Enn sem komið er rast
skip ekki vátrygð að Eyjasandi. Síð-
astliðið voi' kom skipið frá Samband-
inu með ársvörur þcssara bænda til
Vestmannaeyja. Samstundis voru þær
fluttar til iands í stórum vélbátum.
Sennilega tokst siðar að fá flutninga-
skúturnai' til að koma beint upp að
sandinum á vorin. Allar þessar að-
gerðir eru samstæðar. Skipulegar til-
raunir fólksins á hafnlausa svæðinu,
að yfirstíga örðugleika náttúrunnar,
marga þá, sem reynst hafa erfiðastir
á umliðnum öldum.
„Illur fengur, illa forgengur".
Á Seyðisfirði er nú gefið út vesal-
asta blað landsins, Austanfari. í því
streymir út í sandinn nokkuð af
brennivínsgróða þeim, sem Jón R^agn-
ússon dró saman moðan hann var
bæjarfógeti í Reykjavik. Svo sem
kunnugt er íluttust inn ókjör af vín-
föngum síðustu árin, sem leyft var að
flytja vín hér inn, og mest i Rvík.
Jón innheimti þessar tolltekjur, og
það var á almanna vitorði, að hann
varð stórauðugur á þessari víntolls-
starfsemi sinni. í vor hafði Guðm.
Hagalín gert kaupmenn á Seyðisfirði
svo þreytta á að eyða fé í Austur-
land, að þeir létu blaðið verða hor-
dauða. Ritstjórinn var þá á götunni,
og tók að snapa saman peninga i nýtt
Komandí ár.
m.
Gagnstœðír straumar.
Allir eru neytendur. Allir, sem vinna eitthvað nýti-
legt starf, eru framleiðendur. Ófriður milli þessára aðila
er i raun réttri jafnóþarfur, eins og ef hönd hættir að
veita lið hendi, eða fótur fæti.
í undangengnum kafla er sannað, að hin stóru neyt-
endafyrirtæki annara landa, kaupfélögin, eiga Iíka fram-
leiðslufyrirtæki, til að geta veitt félagsmönnum sínum
sem flest lífsþægindi með sem minstum kostnaði. Hér á
landi er þetta mikilsvert atriði. Fram á síðustu ár hefir
samvinna hér á landi haft mikil áhrif í sumum sveita-
héruðum, en alls engin í Reykjavík og flestum öðrum
kauptúnum, og lítil áhrif á almcnna meðferð þjóðmál-
anna. Kaupmannastefna og kaupmannahugsunarháttur
hefir mótað þróun bæjanna, og aðgerðir i landsmálum
alveg einhliða, þar til á síðustu missirum, að safnvinnu-
flokksins fór að gæta að nokkru. Nú eru afleiðingarnar
að koma í Ijós. Kaupmannastefnan er búin að auka svo
dýrt.iðina í landinu, að voði er fyrir dyrum. þessvegna er
þjóðin nú ekki samkepnisfær. þessvegna eru dökkir flók-
ar á framtíðarhimni landsins. Óheppilegt skipulag hefir
valdið þessu óláni. Fátt sýnir betur mun samvinnu og
samkepni heldur en þessi þáttur í nýjustu sögu landsins.
Tökum Reykjavík, með sína 500 kaupmenn, sem hafa
skapað bæinn í sinni mynd. Nú er dýrara að lifa í þess-
um litla bæ, sem veitir íbúum sínum svo fá þægindi,
heldur en í stórum og glæsilegum borgum eins og Loi\don
eða París. Leiðandi mönnum ísleiisku höfuðborgarinnar
hefir tekist að gera alt hér svo unclarlega clýrt. Einu sinni
átti bærinn sjálfur lóðimar, sem átti að íara að byggja
á. í stað þess að eiga þær áfram, og leigja þær notend-
um fyrir sem allra lægst verð, gaf bærinn einstökum
mönnum lóðirnar, eða seldi. þær gengu siðan manna milli
kaupum og sölum, liækkuðu sífelt. Hver braskarinn af
öðrum stakk í vasa sinn þúsundum og aftur þúsundum
króna á þessum viðskiftum, án vinnu eða umbóta. Ein
litil húslóð i miðri Reykjavík hefir staðið til boða á 100
þúsund krónur nú nýverið. Og hún hefir ekki þótt sér-
lega dýr. I-Iúsin á þessum lóðum hafa á sama hátt geng-
ið manna á rnilli i braski. Hús, sem kostuðu 5000 krón-
ur l'yrir 10 árum, eru nú 25—30 þúsund. Til að geta lifað
i slíku húsi og á slikri lóð, þarf' miklar tekjur. Húsaleiga
fyrir lélega íbúð í Reykjavík er nú oft um 2000 krónur á
ári, eða eins og árslaun. velsettra embættismanna voru
fyrir nokkrum árum. Nú legst verðhækkunin lamandi á
alt lif og framkvæmdiií í landinu. Gott dæmi til skýr-
ingar er Eimskipafélagið. það á þrjú góð skip. þvi er i
aðalatriðum vel stjórnað, eftir því sem séð verður. En
það getur ekki kept við Norðmenn. þeir geta flutt fólk
og farþega allmikið ódýrara. Ein af ástæðunum er sú,
að dýrtíðin er minni í Noregi. Starfsmenn á norskum
skipum og við norska útgerð geta lifað miklu ódýrara
en menn á íslandi. þeir fá líka mikið lægra kaup og eru
engu ver settir. Afleiðingin er auðsæ. Norðmenn geta
fvlt sín skip með fólki og vörum, þó að íslensku skipin
sigli hálftóm. Sama er sagan um hina eiginlegu atvinnu-
vegi landsins, landbúnaðinn og fiskiveiðarnar. Fram-
leiðslukostnaðurinn verður óeðlilega mikill hér á landi, í
samanburði við verð afurðanna á heimsmarkaðinum.
Kreppan er svo langvinn hér á landi, einmitt af þess-
ari ástæðu.
Straumur kaupmensku og gróðabralls hefir tekið ís-
lensku þjóðina í fang sér, ruggað henni í svefn við væra
drauma um síhælckandi verð, og meiri og meiri gróða.
En 1920 var draumurinn búinn. Húsin, lóðirnar, jarð-
irnar, skipin, kaupið, vöruverðlagið, alt var orðið svo
hátt, að ekki varð við unað. þjóðin hefir ekki verið sam-
kepnisfær siðan þá. Hagur einstaklinganna og þjóðar-
innar hefir farið siversnandi, og er síst séð fyrir enda
þeirra þrenginga. Og að mestu eru þetta sjálfskapar-
víti, hefndargjöld fyrir að þjóðin hefir í blindni látið
berast með hættulegum straumi, þar sem liver bygði
gengi og gæfu á því að geta hækkað sem mest lífsnauð-
sýnjar náungans. Allir sjá afleiðingarnar. Allir sem búa
í slikum bæ þurfa að hafa miklar tekjur. Ekki til að
lifa í „vellystingum pragtuglega", lieldur aðeins til að
hafa húsaskjól, ljós, liita, föt og viðurværi. þarfir hins
óbreýtta neytanda verða óhemjumiklar. Að sama skapi
þarf hann að afla sér fjár með framleiðslunni. Vinnuafl-
ið er aðaleign heilbrigðra manna. Kaupið er verð vinn-
unnar. Dýru lóðirnar, dýru húsin, dýru, mannmörgu búð-
irnar ineð háu verði leiða af sér hátt kaup. þannig mynd-
uðu hin ytri skilyrði hið háa kaup embættismanna, skrif-
stoíumanna, daglaunamanna og sjómanna. Samt líður
þessum mönnum ekki vel. Dýrtíðin gleypir alt þeirra
kaup, og meira til. Frá Reykjavík barst aldan út um
landið. Jarðir stórhækkuðu i verði, stundum svo skifti
tugum þúsunda á fáeinum árum. Nú eru afleiðingarnar
að koma fram. Fáir bændur geta staðið í skilum með
vexti og afborganir af hlunnindalausum jörðum, sem
keyptar hafa verið á meir en 10 þús. kr. Einn hinn þekt-
asti bóndi á Suðurlandi sagði í vor við þann, sem þetta
ritar: „Jörðin mín er nú metin húsalaus á 9 þús. kr., en
húsin á 16 þús. En þegar eg hætti, og eitt af börnunum
tekur við jörðinni, verð eg að gefa því barni húsin. Ann-
ars verður ólifandi á jörðinni". Og þó er þetta álitin
meiriháttar jörð.
Sannleikurinn er sá, að flestir hafa ginið yfir verð-
hækkunarflugunni, og hjálpað til eftir megni. þótt nægi-
legt að láta eignir sínar margfaldast í verði, alveg fyrir-
hafnarlaust. En í stað þess að vera gæfa, var þessi hækk-
un þjóðarógæfa.