Tíminn - 21.10.1922, Blaðsíða 2

142
T I M I N N
Frærækt.
pað hefir lítið verið unnið að
því hér á landi að rækta fræ.
Síðan kornræktin hætti, hefir
varla verið um aðra frærækt að
ræða en af gulrófum. Fræþrosk-
unin er sein og óviss hjá flestum
þeim tegundum, sem vér viljum
rækta, en vitanlega er þar þó
mjög misjöfnu máli að gegna.
það mun óhætt að fullyrða, að
kornræktin hefir aldrei lánast hér
vel. Hitt er aftur á móti víst, að
töluvert var að því gert að rækta
kom, enda þótt uppskeran væri
rýr. Vegna samgangnaleysis var
útlent korn bæði dýrt og lítt eða
alls ekki fáanlegt; hver kornhnefi,
sem hægt var að rækta hér heima,
var því mikils virði. Gaman væri
þó að reyna enn við komræktina,
það gæti borið árangur með tím-
anum, að minsta kosti í veður-
sælustu sveitum.
Við tilraunir undanfarandi ára
hefir það sýnt sig, að gulrófur
spretta betur af góðu íslensku
fræi en af útlendu. Aftur á móti
hefir það líka komið í ljós, að ís-
lenskt fræ reynist stundum ver
en hið útlenda. Sé ekki vandað að
öllu leyti til fræræktarinnar, eins
og vera ber, reynist fræið illa.
Gott útlent fræ reynist því miklu
betur en óvandað innlent. —
Garðyrkjufélagið vill beitast fyrir
umbótum á þessu sviði.
það er aðeins lítið eitt, sem afl-
að er innanlands af gulrófnafræi,
en fræræktin getur orðið töluverð,
ef hún er stunduð af alúð; má sjá
það á því, að hún hefir svo víða
verið reynd og árangur orðið góð-
ur þar sem vandvirkni var gætt.
Samtök og leiðbeiningar geta kom
ið hér að gagni. Samtök meðal
þeirra, sem er það alvörumál að
viðhafa alla vandvirkni og fylgja
þeim reglum, sem garðyrkjufélag-
ið mundi setja. Með þessu fyrir-
komulagi mundi árlega mega
rækta mikið af gulrófnafræi sem
áreiðanlega mundi reynast vel, og
ef þeir yrðu margir, sem stund-
uðu fræræktina, þá ætti fræið
bráðlega að geta orðið svo mik’ið,
að hins erlenda væri ekki þörf, eða
þá aðeins að litlu leyti.
Með slíkum samtökum, sem hér
hefir verið drepið á, er auðveld-
ara að koma lagi á fræræktina,
heldur en þó að einn, tveir eða
mjög fáir menn tækju sig til að
stunda frærækt í stórum stíl. Skil-
yrði fyrir þroska gulrófnafræs eru
ekki betri en svo hér á landi, að
full þörf er á bestu stöðunum til
þeirrar ræktar, og bestu staðirn-
ir *eru altaf litlir. það er hægara
að láta fáar plöntur njóta skjóls
og sólar, heldur en ef margir
væru. Tíu plöntur saman mundu í
flestum tilfellum geta náð meiri
þroska heldur en ef 100 væru.
Vildi eg mælast til að þeir sem
hefðu í huga að rækta fræ, létu
mig vita. Við það gætu samtök-
in myndast smátt og smátt.
Garðyrkjufélagið mundi þá gefa
þeim mönnum reglur og nauðsyn-
legar leiðbeiningar til að fara eft-
ir, en styrks væri ekki að vænta
þaðan, af eðlilegum ástæðum, enda
ætti að mega koma á styrklaust
slíkum samtökum um frærækt.
það skal tekið fram, að þeir
hinir sömu og tækju sig til að
rækta gulrófnafræ, mega ekki
rækta túrnipsfræ, og varlegast
væri að þeir ræktuðu ekki fræ af
neinum krossblómum, því með
víxlfrjófgun milli t. d. gulrófna og
túrnips mundu báðar þær fræteg-
undir bíða hnekki. Til þess að
fyrirbyggja víxlfrjófgun, mætti
ekki rækta fræ af gulrófum og
túrnips með minna millibili en
nokkur hundruð faðma. það er
því tryggast, að þeir hinir sömu
sem fást við að rækta gulrófna-
fræ, fengjust alls ekkert við rækt-
un fóðurrófnafræs, enda minni
þörf á því. það má alt af fá út-
lent fóðurrófnafræ, sem enginn
vafi er á að vel reynist.
Ef slík samtök um ræktun gul-
rófnafræs, sem hér hafa verið
nefnd, kæmust á, undir fyrirmæl-
um og eftirliti garðyrkjufélagsins,
er enginn vafi á því, að það yrði
vinningur fyrir gulrófnaræktina í
landinu. pá um leið kæmist lag á
fræsöluna. Garðyrkjufélagið mælti
aðeins með því fræi, sem því væri
kunnugt um að væri gott, þyrftu
menn því ekki lengur að vera í
vafa um, hvar ætti að kaupa fræ.
Uppskeran yrði vissari en verið
hefir. Hingað til hefir íslenska
fræið verið mjög lítill hluti af
öllu því gulrófnafræi, sem notað
er árlega. þetta mundi bráðlega
breytast ef margir yrðu í samtök-
unum.
. . Ef ræða ætti alment um fræ-
rækt, þá eru það auðvitað ýmsar
fleiri plöntur en gulrófur, sem
komið gætu til greina, en aðal-
áhersluna verður að leggja á gul-
rófnafræsræktina, og því ræði eg
aðallega um hana hér, sleppi þó
að fara út í einstök atriði, um þau
vildi eg heldur snúa mér beint
til þeirra manna, er hyggjast að
leggja stund á frærækt, vænti
þess að þeir gefi sig fram.
Nokkrar blómjurtategundir sem
ræktaðar eru hér í görðum, bera
þroskað fræ; væri vel þess vert
að gefa því gaum, það gæti orðið
blómjurtaræktinni til eflingar.
Einkum frævast innlendu blóm-
jurtimar, t. d. þrílit fjóla, bumi-
rót, melasól, að eg ekki tali um
Aronsvönd, gleym mér ei, hvönn,
Baldursbrá. Vandgæfari með fræ-
þroskun virðast mér vera gull-
mura, fjallafífill og storkablá-
gresi. Heldur eru þær fáar fjöl-
æru blómjurtirnar útlendu, sem
bera þroskað fræ hér á landi. þær
vissustu í því efni eru draumsóley
(papaver nudicaule), næturfjóla,
spánskur kerfill og bellis í góðum
sumrum.
Fáar einærar blómjurtir útlend-
ar bera hér fræ, þó ber það við
þar sem skilyrðin eni góð, eink-
um ef flýtt er fyrir þeim að vor-
inu með því að fóstra þær inni
eða í vermireit og koma þeim
þannig vel á veg áður en þær geta
farið að bjarga sér úti. Má hér til
nefna einkanlega draumsóleyjar,
eilífðarblóm (acroclinium), morg-
unfrú, nemophila og alyssum.
það er skemtilegt verk, þegar
vel hefir sprottið, að safna fræi
á haustin, fróðlegt að fá grein-
argerð um árangurinn og vafa-
laust getur það orðið til gagns
fyrir garðræktina, ef frærækt
yrði stunduð með áhuga og vand-
virkni. Reynum þetta og sjáum
svo hvernig fer.
Einar- Helgason.
----o----
lilpprinnjBliar iðalið.
það er á hr. Ástvaldi að heyra,
að honum hafi þótt grein mín
helst til löng. Má hann þar sjálf-
um sér um kenna. Hefði hún
þurft að vera nokkuð lengri, ef
eg hefði nent að eltast við alla út-
úrdúra hans. Hið sama mætti
segja um þessa. Tók eg aðeins öll
aðalatriðin og lét þar við sitja.
Sýndi eg honum fram á, hve fá-
ránleg sú skoðun hans var, er
hann var að reyna að telja mönn-
um trú um, að eg hefði verið að
ráðast á hugsunarhátt barns. Virð
ist hann nú hafa skilið það, að eg
var að víta þá, er innræta börn-
um og unglingum fáránlegar hug-
myndir, eins og lýsir sér í því, að
krakkinn hélt, að gestrisnin væri
sprottin af trúarskoðunum, í stað
þess að vera sprottin af mann-
kostum. Deila þessi er ekki orðin
löng. þó er eg viss um, að rit-
stjóra Bjarma dettur ekki í hug
að koma héðan af með slíka fjar-
stæðu. Má hann því vera mér
þakklátur fyrir vikið. Auk þess
koma þessar greinar okkar að
nokkru leyti í stað nýrrar postillu,
sem prestastefnan var að kvarta
um að vantaði.
Heira Á. G. gefur það í skyn,
að eg þurfi ekki nema að nefna
Bjarma, þá komi menn hópum
saman til að kaupa hann. það er
þá — ef satt er — órækur vottur
þess, að menn lesi greinar okkar.
Og ef við höldum svona áfram í
vetur, er eg viss um, að margt
verður dregið fram í dagsljósið,
sem í myrkrunum hefir verið hul-
ið. Hefir nú þegar orðið allgóður
árangur, eins og eg mun sýna í
grein minni.
Eg gat þess seinast, að grein hr.
Á. G. hefði verið skrlfuð eins og
venjuleg líkræða. Fyrst var al-
menn lýsing á mér. þar næst var
farið nokkrum orðum um hvern
sérstakan eiginleika. Svo var því
spáð, að eg mundi ekki lenda á
glæsilegum stað. Og seinast mint-
ist hann á reikningsskapar eða
dómsdaginn. þar með var líkræðan
alsköpuð, þótt hún væri borin fyr-
ir tímann. Hr. Á. G. er svo nokk-
uð myrkur í máli, út af þessum
hugleiðingum mínum, er hann rit-
ar seinustu gi-ein sína, sem hann
nefnir „Fjórir eða sjö“. Skilst
mér samt, að hann álíti að eg hafi
farið með ýkjur eða rangfærslur.
En við það kannast eg ekki. Má
hið sama segja um hann og kveð-
ið var um Einar gamla fald:
Ekki er sem allra best
Einars mál að skilja.
Er svo útkljáð um þetta atriði.*)
*) Hr. Á. G. tínir sainan íáein orð
úr greinum mínum, sem eiga að sýna
hve gífuryrtur eg sé. Og meðal þeirra
er orðið „djöfladýrkun". þar sem orð-
ið stendur eitt sér, gœti margur
ímyndað sér, að eg væri að bregða
honum um djöfladýrkun. Sannleikur-
inn var sá, að eg var að bera blak
af heimatrúboðinu út af ummælum
Skat-Hoffmeyers í grein minni
„Sporðblaðkan", er birtist hér i blað-
inu. Sagði eg þar meðal annars: „En
meðal annara orða eg hefi aldrei
haldið að djöfullinn væri talinn, jafn-
vel af heimatrúboðsmönnum (heitt-
trúuðum) annað en spillari handa-
verka guðs, og alls ekki gæti komið
til mála, að eigna honum slíkan mátt
og fimbulkyngi, er þarf til þess að
skapa blómabreiður, norðurljósaslæð-
þá verður hr. Á. G. skrafdrjúgt
um þá yfirsjón mína, að eg nefndi
aðeins fjórar bækur, er ritaðar
hafa verið um Sadhu Shing. Vill
hann endilega halda því fram, að
búið sé að rita sjö bækur eða bækl
inga um manninn. Má það vel
vera. Og bagalegt var það, að orð-
ið „fjórar“ komu í hreinrituninni,
í stað orðsins ,,nokkrar“. Bið eg
því „góðfúsan lesara“ að setja
orðið „nokkrar“ í stað orðsins
„fjórar“ í síðustu grein minni. Og
getur þá alt, sem í henni var, stað-
ið óbreytt. — Ritstjóri Bjarma
er talnafræðingur. þess vegna er
ofureðlilegt, að honum verði mik-
ið um, að bókaframtalið skyldi
ekki verða fullkomnara en þetta.
þykir honum sem hér hafi verið
brotalöm á meginstoð greinar
minnar. En í raun og veru skiftir
það engu máli, hvort hér var um
fjórar bækur eða sjö að ræða. þó
búið væri nú að skrifa hundrað
bækur um þennan indverska dul-
speking og trúboða, þá vita allir,
að bókafjöldinn sannar ekki neitt.
Alt fer eftir því, hvort þeir, sem
rituðu þær, hafa verið menn til
að skrifa af verulegu viti. Til er
fjöldi rita og skammagreina um
Harvey fyrir uppgötvunina (um
blóðrásina), sem hann gerði. það
dugar lítið að vitna í töluna eina.
Vitleysan verður aldrei að viti,
þótt menn taki það til bragðs, að
margfalda hana. En hr. Á. G. un-
ir sér furðanlega við tölur þessar.
— það er sagt um refinn, að hann
uni sér stundum við að naga skin-
in hrossabein, þegar hungrið
sverfur að honum. Er því líkast
sem honum sé einhver svölun í
því nagi. það var þó einu sinni
kjöt á þeim beinum. þessu er líkt
farið um ritstjóra Bjarma. Hann
er að tönlast á tölum þessum, þótt
að litlu liði komi.
þá er hún Höfðabrekku-Jóka.
Ekki má gleyma henni. Var sem
hr. Á. G. misti móðinn er eg mint-
ist fyrst á hana. Hét hann þá
meir að segja á spiritista til liðs
við sig, og bað þá að reyna að
ur, skordýramergð eða hnattaraðir,
þó ekki sé annað nefnt. Eg hefi hald-
ið að þeir „heitttrúuðu“ álitu djöful-
inn vera ímynd alls þess, sem sví-
virðilegast er í gervallri tilverunni.
því hlyti það, er hann fengist við,
að vera mjög óglæsilegt, þvi fé er
jafnan fóstra líkt. þetta gífurlega álit
á djöflinum nálgast nokkuð það, sem
kallað er djöfladýrkun hreint og
beint, ef það væri ekki lélegra hugs-
að orðagjálfur, «agt út í bláinn í
vandræðum". (Tíminn 16. tbl.).
Komandi ár.
Samvinnubyggingar (frh.).
Styrjöldin mikla leiddi af sér húsnæðiseklu í öllum
löndum. Ofriðarþjóðirnar höfðu öðru að sinna, og í hlut-
lausu löndunum þótti margt annað arðvænlegra fyrir pen-
ingamenn, en að leggja fé í leiguhús. þessi varð raunin
á í Danmörku. Fólk flyktist til Kaupmannahafnar og
húsnæðiseklan keyrði fram úr hófi. Kom það harðast
niður á verkamönnum. þá gekst forstjórinn fyrir kaup-
félagi Hafnarbúa fyrir þvi að byrjað var að rcisa fjöl-
mörg samvinnuhús. Voru það stórhýsi, þar sem 50—300
fjölskyldur áttu heima í sömu byggingunni. Stærsta sam-
vinnubyggingin var reist utan um þríhyrndan garð, all-
stóran. Byggingin er úr rauðum tígulsteini, eins og flest
hús í Danmörku, þrjár stofuhæðir og hátt þak. Yfir 1000
menn búa í þessu eina húsi, og hafa sameiginlega afnot
af húsagarði þeim, sem áður er nefndur. Hver fjölskylda
hefir 2—4 herbergi, og auk þess rétt til þvottahúss og
þurklofts vissa daga. Ekki þótti bera á ósamlyndi milli
nábúa í sameignarhúsinu, né barna þeirra á leikvellin-
um. En ekki var miðstöð í húsinu. þótti tvísýnt, að sam-
komulag fengist um hitann milli svo margra manna.
Við hverja slíka stórbyggingu hafði kaupfélagið útsölu-
stað, og mun verslun þeirra, er þar bjuggu, að mestu
liafa gengið gegnum kaupfélagið.
Eignaryfirráðum í samvinnubyggingum eins og þeim
sem hér er lýst, er venjulega þannig háttað, að alt húsið
er félagseign þeirra, sem þar búa, og þó á hver maður
sína íbúð. Er auðvelt að reikna sérverð hverrar íbúðar
eftir stærð, þegar kunnugt er um frumverð hússins. Hver
íélagsmaður á þannig að geta fengið húsnæði eftir sín-
um þörfum og getu, bæði að stærð og dýrleika. Með
því að byggja þannig mörg hús eða margar íbúðir í einu,
má nota hverskyns vinnusparandi tæki. Ilvert hús verð-
ur ódýrara, en ef bygð eru einstök hús. Auk þess veitist
auðveldara að útvega hentug lán til slíkra fyrirtækja
heldur en sundraðra smáhúsa.
Nú vill einhver félagsmaður í byggingarfélagi sam-
vinnumanna selja sitt hús, þ. e. sinn hluta af sameign-
mni. Hann getur það, með leyfi sameignannanna sinna.
En hann má ekki hækka húshluta sinn í verði. Hann
má engan kaupmannsgróða hirða, án þess að vinna fyrir
fénu. Kaupandinn á að koma inn í félagið með sama
rétti, skyldum og hlunnindum eins og hann hefði verið
stofnandi. Óverðskulduð fjárhagsgæfa einstaklingsins er
iátin sitja á hakanum fyrir félagslegri nauðsyn. Slcipulag-
ið er miðað við þarfir neytendanna, að sem flestir hafi
góð hús og ódýr. Ekki einungis á líðandi augnabliki,
heldur um varanlega framtíð. Samvinnubyggingar gera
stofnkostnaðinn hlutfallslega lítinn, og fyrirbyggja alger-
lega óeðlilega verðhækkun, sem leiðir af sifeldu braski
með húsin. Frá sjónarmiði þjóðfélagsins er samvinnu-
núsagerð þannig merkilegasta framför, sem gerð hefir
verið á því sviði. þar er í einu tekið tiliit til framfar-
anna i verklegum efnum. Efnalitlir einstaklingar geta
margir í félagi notað allar vinnusparandi aðferðir auð-
manna og auðfélaga við að reisa húsin. þar að auki
getur samvinnuskipulagið fyrirbygt óeðlilega og hættulega
verðhækkun liúsanna. Ef öll hús í Reykjavik, sem bygð
hafa verið síðan um aldamót, liefðu verið reist sem sam-
vinnufyrirtæki, myndi dýrtíðin á íslandi hafa verið hálfu
nnnni en hún nú er. þá myndu atvinnuvegirnir til lands
og sjávar hafa staðið alt öðruvísi en raun ber nú vitni
um. Má af þessu sjá, hversu samábyrgð þjóðfélagsins er
rík orðin og áhrifamikil. það er ólán Reykvíkinga, að
lóðirnar voru gefnar, að húsin voru bygð dreifð, skipu-
lagslítið, með dýrum vinnuaðferðum.
þó er hitt enn meira ólán, að húsin flest og lóðirn-
ar hafa gengið manna milli heilan mannsaldur, og stöð-
ugt hækkað í verði við hver eigandaskifti. Gróðabralls-
skipulag höfuðstaðarins er á góðum vegi með að koma
landinu á kné fjárhagslega, ef ekki er gerbreytt um
stefnu, og það sem fyrst. Hefir lítil byrjun verið hafin
hér á landi, þar sem er Byggingarfélag Reykjavíkur, og
verður síðar vikið að því.
Utanvert við Liverpool liggur hin nafntogaða „sól-
skinsborg“, Port Sunlight. Hún er ekki samvinnufyrir-
tæki, heldur eign einstaks auðmanns, Leverhulme lávarð-
ar. Reisti hann bæ þennan hjá sápuverksmiðju sinni
handa verkafólkinu, eftir þeim bestu fyrirmyndum um
skipulag bæjarins og húsasmíði, sem þá voru þektar.
Bærinn er nokkuð stór eftir fólksfjölda. Göturnar eru
breiðar, og víða torg og leikvellir. í miðjum bænum er
kirkja, skóli, sjúkrahús og listasafn. í flestum nýlegum
verksmiðjubæjum erlendis eru strætin löng og bein, ákaf-
lega ljót, og þreytandi fyrir augun. í Port Sunlight eru
göturnar aldrei langar, oftast dálítið bognar. Skiftast á
garðar, lms og torg, svo að hvíld er á að líta. Húsin eru
nær því öll „portbygð" ein hæð, nokkuð hátt ris, og stund-
um kvistur einn eða fleiri. Enginn kjallari er undir hús-
unum, en lítil geymsla fyrir kol o. fl. í smáhýsi við inn-
gang eldhúsmegin, þó laust frá aðalbyggingunni. Venju-
lega eru 5—10 hús bygð áföst, stafn við stafn, eða hlið
við hlið. Er því svo smekklega fyrir komið, að hver
slik húsaþyrping myndar sjálfstæða heild fyrir sig, lítur
út eins og eitt hús, með útbyggingum, kvistum og marg-
skiftum þökum. Alt er einfalt, blátt áfram og smekk-
iegt, en mikinn listamann hefir þurft til að ráða skipu-
lagi bæjarins og ná í einu slikri fegurð en jafnframt ein
faldleika. Sum húsin snúa gafli fram að götunni, hið
næsta liliðinni. Bergfléttan vefur sig upp með hverjum
vegg, og klæðir múrinn, með grænni, lifandi blæju. Milli
götunnar og húsanna er samfeld garðaröð, grasblettir, tré
og runnar. En að húsabaki er sameiginlegur kálgarður
íyrir öll hús, sem að liggja, og sérstök girðing utan um.
Öll húsin snúa bakhlið að garði þessum. Milli kálgarðs-
ins og húsanna er mjór gangstígur heim að bakdyrum
livers húss. Garðar þessir eru breytllegir að lögun, flest-
ir eins og flatarmyndir, rétthyrningar, þríhyrningar, tigl-
ar o. s. frv.
Ekki gætir þessara matjurtagarða frá götum eða
torgum bæjarins, nema á stöku stað. Framhlið húsanna
veit hvarvetna að götunni. þar er fegurðin. Nytsemin í
hússkjólinu. En auk þess gagns, sem kálgarðarnir gera
liverju heimili, verða þessi tiltölulega stóru auðu, rækt-
uðu svæði, sem varla sjást, nema út úr eldhúsgluggun-
um í hverju húsi, til að bæta loftið í bænum, engu síður
en hin miklu torg, skemtigarðar og leikvellir.