Tíminn - 28.10.1922, Blaðsíða 2

146
T 1 M I N N
Fram til heiða.
— Nýhenda. —
Vora tekur! — Árla er!
Æskan rekur gullna þræði.
Sólin vekur, gegnum gler
geislum þekur rekkjuklæði.
Sálin hressist — fær nú frið.
Feigð úr sessi hné í valinn.
Flutt er messa! Vaknið við!
Vorið blessar yfir dalinn.
Gekk það lengi stað úr stað,
stukku hengjur blárra mjalla.
— Víða þrengir vetri að,
vorið gengur nú til fjalla.
Lækir flæða — hækka hreim.
Hugljúf kvæði skap mitt yngja.
Engin mæði amar þeim.
Æsku-bræður mínir syngja.
Árglöð skjálfa ærslin þar,
— yngist sjálfur vori feginn.
Falla hálfar hendingar,
hoppa álfar fram á veginn.
Vængir blaka — hefjast hátt,
heiði taka; þrárnar seiða.
Sólheit vakir sunnanátt,
svanir kvaka fram til heiða.
Blána fjöll og birtir nótt,
brak og sköll um heiðarlendur.
Vatna-föllin vaxa ótt,
vetur höllum fæti stendur.
Týnast rökin — vonlaus vörn.
Vor kann tökin! Fannir sjatna.
Sveimar vökull auðnar-öm
yfir þökum silungsvatna.
Gott um veiði — gnægðir þar,
grænar breiður undan fönnum.
— Eitt sinn heiða-auðnin var
eina leiðin sekum mönnum.
þessum hlóðu örlög óð,
einir stóðu — lögin fengu.
Drifnir blóði daggarslóð,
dalsins hljóða synir gengu.
Óska-miðið oftast var
efstu rið að fjallasalnum.
Opnast hliðin þöglu þar,
þeim sem friði týna í dalnum.
Langt til veggja — heiði hátt.
Hugann eggja bröttu sporin.
Hefði eg tveggja manna mátt
mundi eg leggjast út á vorin.
Stefán frá HvítadaL
----o----
Bókmentafélags-
bækurnar.
Niðurl.
þá er loks að minnast á íimta rit-
ið • og fyrirferðarmesta: Skirni. Er
þetta 96. árgangur Skírnis og er ald-
urstalan virðuleg, en þetta hefti er
vafalaust besta og fjölbreytilegasta
heftið sem nokkru sinni hefir verið
gefið út af Skírni. Er gott til þess að
vita að öldungurinn tekur slikan íjör-
kipp undir aldai'afmælið. Mun óhætt
að fullyrða að þetta er veigamesta
tímaritshefti sem gefið hefir verið út
á íslandi. En rúmið leyfir það því
miður ekki að geta heftisins nema
stuttlega. Enda ættu allir íslending-
ar, sem á annað borð lesa nokkrar
bækur, að lesa þennan Skírnisárgang.
Fyrstar eru ritgerðir um þorvald
Thoroddsen prófessor, eftir þá doktor-
ana Helga Jónsson og Jón þorkels-
son. Ritgerð dr. Jóns, um sagnaritun
þorvalds, hefir orðið deilumál í blöð-
um. Höfundur, sem ekki getur nafns
síns, kvartar undan ummælum dr.
Jóns um eitt sögurit þorvalds: Æfi-
sögu Péturs biskups, tengdaföðurs
lians. Dr. Jón endar ritgerð sína með
þessum ummælum: „Og sögu þessara
alda (miðaldasögu íslands) hefir þ.
Th. tekið það tak á ýmsa lund sem
stórum um munar og lengi verður
að að búa og seint mun fyrnast“.
Dr. Jón viðurkennir til fulls ágæta
starfsemi þorvalds. En hitt var eigi
síður réttmætt, meir að segja alveg
nauðsynlegt, úr því það hafði ekki
verið gert með nægilegu valdi áður,
að finna að æfisögu Péturs biskups.
þorvaldur Thoroddsen er svo alviður-
kendur mætismaðúr og afreksmaður
i sinni grein, að hann þarf þess ekki
að breitt sé yfir það, að um þessa
bók mistókst honum, af ástæðum sem
vel eru skiljanlegar.
Finnur Jónsson prófessor ritar um
Landnámu, stórfróðlega ritgerð og
merkilega. Hefir hann nýlega gefið út
nýja útgáfu af Landnámu (Melabók)
og leiðir nú ljós rök að því í ritgerð-
inni að handrit það, sem liggur til
grundvallar fyrir útgáfunni, sem ekki
hefir verið nægur gaumur gefinn áð-
ur, er afskrift af Landnámabók Styrm-
is fróða. En það hefir verið talið full-
víst hingað til að bók Styrmis væri
ekki til lengur. þar sem Landnáma er
eitt allra merkasta sögurit okkar, er
hér um að ræða stórmerkan viðburð í
rannsóknarsögu fornbókmentanna. —
Næsta ritgerðin er eftir dr. J. þ., um
síra þórð Jónsson i Hítárdal, en hann
hefir ritað þetta merkilega Land-
námuhandrit.
Og enn eru merkar söguritgerðir í
Skírni: Hannes þorsteinsson ritar um
Pál prófast Björnsson i Selárdal, og
er þessi ritgerð stórum itarlegri en
ritgerð sama höf. um sama mann í
Prestafélagsritinu. Fá lesendur ljósa
hugmynd um aldarfar á íslandi á
galdrabrennutímabilinu og fullan
skilning á hvað valdið gat slíkum
ósköpum. — Finnur Jónsson ritar
stutta og fróðlega grein um Lögrétt-
una á alþingi á 16. og 17 öld. — þá
birtist áður óprentuð grein eftir Guð-
brand Vigfússon, um aldur Njálu, rit-
uð sennilega skömmu eftir 1860. Er
það mikið hnossgæti að lesa Guð-
brand og mörgu skýtur upp í þessari
grein. — Loks ritar ritstjóri Skírnis
Arni Pálsson, grein um Friðrik Vil-
hjálm I. Prússakonung, og er sú rit-
gerð næsta nauðsynleg íslendingum
til íhugnuar og samanburðar við okk-
ar innlenda stjórnarfar undanfarið.
Doktor Ólafur Daníelsson ritar um
afstæðiskenninguna, merk^sta við-
burðinn síðasta árs í heimi vísinda-
rannsóknanna. Er það efni svo stór-
flókið, að langflestir verða að „trúa
þótt þeir sjái ekki“, en doktor Ólafi
tekst alveg furðanlega að gera efnið
aðgengilegt, þannig að flestir munu
skilja eitthvað og sumir mikið, með
marglestri, en vitanlega hefði það
ekki vei'ið vansalaust að ekki hefði
verið ritað um þetta efni á okkar
tungu. —• Stefán Jónsson dósent ritar
grein um kynrannsóknir og er þar
sagt frá annari allra merkustu vís-
indarannsókn þessara ára. Munu all-
ij’ lesa þá grein með sérstakri eftir-
tekt, og láta sig dreyma urn að fá
að kasta ellibelgnum þegar að því
kemur. — Einar Benediktsson skáld
ritar grein er hann nefnir: Landmörk
íslenskrar orðlistar, og er það harð-
vítug árásargrein á Gunnar skáld
Gunnarsson. — Og lolcs ritar Jón
aðjúnkt Ófeigsson mjög merka grein
um utanfarir. Kemur hann þar með-
al annars fram með nýjar tillögur
um styrkveitingar til námsmanna og
margt er annað í þessari grein sem
er næsta athyglisvert.
Og allra síðast er eftir að minnast
á: Vísur Kvæða-Önnu. Kvæða-Anna
lifði Svartadauða. Mun flestum verða
það, er þeir byrja að lesa vísurnar,
og alla leið til enda, að þeir halda að
Kvæða-Anna sé höfundurinn, og svo
fór a. m. k. þeim, er þetta skrifar,
svo snildarlega hefir höfundi tekist
að ná orðfæri og hugsunarhætti þeirr-
ar tíðar — og leggja á varir Kvæða-
Önnu. Kvæði þetta er hreinasta
perla, svo það má ekki vera nein
synd að tala um það opinberlega að
höfundurinn er enginn annar en
sjálfur forseti Bókmentafélagsins,
doktor Jón þorkelsson. Kvæði þetta
er bæði málfræðilegt og sálfræðilegt
sveinsstykki, ef svo mætti að orði
komast og það mun lifa jafnlengi
og vísindarit höfundarins, og það
mun ekki síst sýna það svart á hvítu
hversu dásamlega vel hann hefir
skilið þessar aldir, menningarsögu
þeirra og katólskt trúarlíf.
Skeiðaráhlaupið.
[í síðasta tbl. Tímans birtist
hin einkar fróðlega lýsing síra
Magnúsar prófasts Bjarnarsonar
á Skeiðarárhlaupinu. Síðan hefir
Tímanum borist önnur grein frá
Jóni bónda Pálssyni á Svínafelli í
öræfum um sama efni. Verður
sú grein ekki birt í heild sinni,
þar eð margt segir þar hið sama
og í grein prófasts. En þar sem
Jón býr austan við Sand, kemur
sumt nýtt fram í lýsingu hans.
Fara því nokkrir kaflar greinar
hans hér á eftir.
Ritstj.]
Eins og áður á undan hlaup-
um var Skeiðará óvanalega lítil í
sumar. En 22. f. m. fór hún að
vaxa, en fór þó óvanalega hægt
að því í 6 daga, en svo óx hún
með hraða úr því, þangað til 5.
þ. m., og nú þann 6. er hún nærri
því að sjá fjöruð. Áður í hlaup-
unum var hún í lengsta lagi viku
að vaxa, en nú var hún í 13 daga
að því. Er þetta hlaup með stærstu
hlaupum. Hefir aðalvatnið héðan
að sjá ekki nema tvö útrensli, en
áður hafa þau víst oft verið fleiri.
Svo mikið vatn hefir oft komið í
hinum hlaupunum, á 4—6 dögum,
að Skeiðarársandur hefir verið
nærri því eyralaus út undir miðj-
an sand. Stærsta vatnsútfokið var
nú út af miðsandinum, en hitt kom
úr jöklinum, við Jökulfell, þar
sem Skeiðará kemur vanalega út.
Eystra vatnið var eins og fjörður
til að sjá, og rann það fast við
löndin hér og braut það dálítið
af þeim sumstaðar, og bar leir of-
an í þau. Fyrir utan löndin hefir
vatnið dreift sér betur en ofar á
sandinum, svo hvergi hefir sést á
dökkan díl, rétt eins og sjórinn
væri kominn upp undir löndin.
Að öllum líkindum stafa jökul-
hlaup þessi af eldsumbrotum í
jöklinum, því nú, og rétt alt af
í hverju hlaupi, höfum við séð
eld uppi í jöklinum, á sömu stöð-
um, og á stundum hefir orðið vart
við öskufall. 1 gærkvöldi (þann 5.
þ. m.) voru hér sífeldir eldbloss-
ar, og þéttar og stórar drunur
eða skruggur, næstum eins og þeg-
ar Katla gaus. En sem betur fer
fylgja ekki þessum eldi önnur eins
ósköp og Kötlueldinum, því enn
hefir hér ekki orðið vart við ösku-
fall.
Tjón af hlaupunum er alt af
talsverð, en þó mismunandi mikil.
Rétt altaf hefir í hverju hlaupi
tekið eitthvað ofurlítið af gras-
lendi og borið leir í engjar, og
’hefir svo eins verið nú. Og auk
þess hefir vatnið tekið allan
rekavið, á stóru svæði á fjörun-
um, og að líkindum stikur þær,
sem reistar hafa verið til leiðbein-
ingar skipbrotsmönnum á fjör-
unni. Sæluhús var á miðjum Sand-
inum þar sem hann var hæstur,
og á þeim stað, þar sem hlaupin
hafa ekki farið yfir í manna minn
um. Nú hefir hlaupið farið þar
yfir, og eftir því sem maður get-
ur best séð, hefir hlaupið tekið
húsið og skilið eftir þykka jaka-
hrönn þar sem það stóð og eyði-
lagt víðáttumikla mela og gras-
lendi talsvert þar á sandinum, svo
nú verður Skeiðarársandur leiðin-
legri og verri yfirferðar fyrst um
sinn.
1 fyrravetur voru báðir sand-
arnir ófærir (Breiðamerkur- og
Skeiðarársandur) um nokkuð lang-
an tíma, með fé. Yfir árnar á
þeim var síðast hægt að komast
með því að reiða féð yfir þær.
Yfir Skeiðará var t. d. reitt á
fjórða hundrað fjár, og var það
alt annað en gott, því mikill hluti
af því fé voru fullorðnir sauðir.
Við vildum talsvert mikið til
vinna, ef hægt væri að slátra sölu-
fé okkar hér, og eg hefi það traust
til þeirra, sem ráða mestu um
starfrækslu kaupfélaganna og
Sláturfélags Suðurlands, að þeir
hjálpi okkur til þess áður en langt
líður. Gott yrði þá að búa hér, því
ekki er erfitt orðið að flytja að sér
síðan Lárus í Klaustri kom því á,
að skipað yrði hér upp við sand-
inn. J. P.
----1>---
Rafmagnsstöðin er nú tekin til
starfa á Akureyri. Reyndist hún
rúmlega 100 þús. kr. ódýrari en
áætlað var. Myndu slíkt vera al-
óheyrð tíðindi hér í höfuðstaðn-
um.
Komandi ár.
Samvinnubyggingar (frh.).
Húsin í Port Sunlight eru nokkuð misstór. Algengast-
ar eru tvær gerðir. í minni húsin eru tveir inngangar.
Hliðstætt við aðaldyrnar eru baðherbergi og vatnssalerni.
Annars er húsið niðri tvö herbergi allstór, eldhús og setu-
stofa. Úr eldhúsinu er gengið út að bakgötunni. Eldhúsið
er jafnframt borðstofa. í setustofunni er heimilisfólkið á
daginn, að því leyti sem það er heima milli máltíða. Úr
aðalforstofunni er gengið upp á loft. þar eru þrjú svefn-
herbergi undir -súð. þar er litið verið á daginn. Enginn
kjallari er undir húsinu, en dálítill geymsluklefi við inn-
ganginn bakdyramegin.
Stærri húsin eru nákvæmlega af sömu gerð. En niðri
eru tvö herbergi auk eldhúss, setustofa og gestastofa. Uppi
á lofti eru fjögur svefnherbergi. það eru þessvegna stórar
og þægilegar íbúðir, eftir þvi sem menn eru vanir hér á
landi. Fyrir stríðið kostaði i—5 þúsund í Port Sunlight
að byggja minni húsin, og hin stærri hlutfallslega meira.
það var þessvegna engum starfandi manni um megn að
borga leigu af slíku húsi.
þægindin sem fylgja húsunum í Port Sunlight, eru
mjög mikil. Húsrúmið er nægilega stórt, svo að meðal-
fjölskylda geti lifað þar lieilbrigðu lífi. Hinsvegar eru
húsin ekki stærri en minst verður við unað, til að auka
ekki að óþörfu kostnað við daglega hirðingu. Baðhús
eykur þrifnað og heilbrigði. Svefnherbergin eru ekki stór,
en nægilega mörg til að hægt er að skifta heimilisfólkinu
eftir ástæðum. Gamalmenni, börn og foreldrar hafa hvert
sitt herbergi. Að borða í eldhúsi þykir að visu fátæks
manns nauðsyn, en þó er sá siður víða að færast í vöxt,
ekki síst í Ameríku. Er þá meira vandað til eldhúsanna
um hreinlæti og allan útbúnað. Allmikill þægindamunur
þykir að hafa tvö herbergi, auk eldhúss, á neðstu hæð,
einkum á heimilum, þar sem eru stálpuð börn, sem þurfa
að hafa næði við heimavinnu og nám. Er þessvegna lögð
meiri stund í nýjum fyrirmyndarhúsum að hafa það
skipulag, heldur en var fyr á árum.
Ódýrleiki húsa i Port Sunlight, borið saman við álíka
stór hús hér á landi, liggur auk hins mikla mismunar á
skipulagi við bygginguna, í þvi, að ensku húsin eru
kjallaralaus. Er það til lítils baga þar í landi. Frost eru
þar nær engin, og grunnmúrinn undir litlu steinhúsi
þarf ekki að vera nema tvö fet. Á íslandi er kjallarinn
oft jafndýr og stofuhæðin, en þó óhæfur til íbúðar. í hús-
um þeim, sem Landsbankinn reisir í sumar, er bersýnilegt
að kjallarinn verður alt of dýr, í samanburði við hin beinu
not. Vegna frosta þai'f að grafa djúpt fyrir steinveggjum
hér á landi. En sennilega verður í framtíðinni að haga
almennum húsum svo í bæjum hér, að hafa ófullkominn
og ódýran kjallara, aðeins niður í jörð, en láta gólf á
neðri hæð vera lítið eitt hærri en götuna.
Annar kostur í Port Sunlight er að húsin eru lág, og
miðuð við þarfir einnar fjölskyldu. þar er ekkert tvíbýli.
Eitt heimili hefir eitt hús, einn skemtigarð undir fram-
g’uggunum og matjui'tagarð bak við húsið. Hitt skiftir
engu, þótt nábúar séu til beggja handa, hinumegin við
steinveggi og girðingar. Ekki er nema einn stigi í öllu
liúsinu, úr anddyri upp að svefnherbergjunum. þar sem
börn eru ung, eða lítið stálpuð, eru stór hús með mörg-
um stigum mjög erfið, ekki síst ef enginn grasblettur
fylgir hverri íbúð. í lágum, litlum húsum, þar sem gras-
blettur fylgir hverri íbúð, getur móðirin haft auga á börn-
um sínum, út um glugga, meðan hún er að vinna dag-
legu störfin.
í bæjum þykir flestum mönnum kostur að hafa mat-
jurtagarð, bæði til gagns, og þó ekki siður til skemtunar.
Reykvíkingar hafa reynt að fullnægja þessari löngun
með því að hafa kálgarða kringum húsin, eða a. m. k.
á bak við þau. En þá verður oft ógróið og illa hirt flag
íraman við húsið og fyrir göflunum. Er þetta fyrirkomu-
lag hvorki fallegt né þrifalegt. Vegna kálgarðanna standa
húsin dreifð, nær því aidrei stafn við stafn. Vegna þess
verða göturnar og allar götuleiðslur, vatn, skólp, raf-
magn, gas o. s. frv., alt að því lielmingi lengri en vera
þyrfti, ef húsin væru bygð eins og í Port Sunlight, að
mestu stafn við stafn, en hafðir garðar til fegurðar fram-
an við húsin, og til nytsemdar bak við þau. Vegna þessa
eina skipulagsgalla verður Reykjavik í einu óhæfilega
dýr bær, í almennum rekstri, og líka mjög ljótur og
ósmekklegur bær. Svo mikið ilt getur leitt af vanþekk-
ingu og viðvaningshugsunarhætti óþroskaðra byrjenda í
verklegum og félagslegum framförum.
Nú víkur sögunni til Svisslands. Sumarið 1921 héldu
öll samvinnufélög, sem eru í alþjóðabandalagi, aðalfund
sinn í Basel i Svissiandi. Sóttu þangað í það sinn menn
úr öllum löndum veraldar, og tóku Svisslendingar vel
við gestunum. Meðan stóð á þessum fundi, vígði forseti
Svisslands nýja gaiðalioi'gð, sem heitir Freidorf, örskamt
frá Basel. Hafði hún verið reist siðustu missirin. Húsin
voru öll nálega í sama stíl, tvö og tvö bygð saman. Fram-
an við hvert hús var skemtigarður, en matjurtagarður
bak við. Aðalgötur breiðar og fagrar lágu mijli blóm-
garðanna, en mjóir stigai' milli hverra tveggja mat-
jurtagarða, og inngangur gegnum þá eldhúsmegin að liús-
unum. Undir Jiverju húsi var liár og myndarlegur kjall-
ari. þar var þvottahús, geymsla og eldiviðarklefi. En
annars var kjallarinn bersýnilega alt of stór, og hleypti
Iram verði hússins. Á neðstu hæð var eldhús og tvö stór
herbergi, og stigi upp á loft. þar var baðhús og 2—3
svefnherbergi. Ris liúsanna var svo háttað, að svefnhei'-
bergin voru nær því fullkomlega manngeng við útveggi.
A hæsta lofti var þurkhús. Hvert þessara húsa hafði kost-
að 35 þúsund krónur, enda bygð þegar dýrtíðin var einna
rnest. þar af leiddi, að þótt húsin væru upprunalega ætluð
verkamönnum, þá gátu þeir ekki staðið straum af svo
mikilli leigu. íbúarnir i Freidorf voru þessvegna fremur
vel efnaðir menn. Aðrir gátu ekki búið þar!
Freidorf er að vísu glæsilegur bær, en að öllu sam-
töldu er minna þar að læra fyrir íslendinga en í Port
Sunlight. Húsin í Freidorf eru of stór fyrir efnalitla menn.
Ónotað en dýrt kjallararúm er aukabaggi fyrir húseig-
anda. Af því ekki eru bygð nema tvö hús saman, er ekki
sparað nægilega á útveggjum. Af sömu ástæðu verða
óþarflega mörg auð bil milli húsgafla, en það gerir aft-
ur götur og götuleiðslur lengri en vera þyrfti. Auk þess
eru húsin í Freidorf of lík hvert öðru. Áhorfandinn finn-
ur að það er gott að búa í þessum húsum, en það er dá-
lítið þreytandi að horfa á margar byggingar, sem eru ná-
kvæmlega eins. í Port Sunlight eru húsin að vísu öll
með sama blæ. En þau eru samt býsna ólík hvert öðru,
því að mikill listamaður hefir með skarpri heildarsjón
skapað allan bæinn.